تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان – علی اصغر شعردوست، انتشارات علمی فرهنگی، تهران 1390

نخستین چاپ کتاب جامع «تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان» اثر علی اصغر شعردوست در هفت فصل توسط انتشارات علمی و فرهنگی که به عنوان پنج سال ناشر برگزیده نمایشگاههای بین المللی کتاب تهران بوده است به چاپ رسید. در فصل اول این کتاب به مباحثی همچون چشم اندازی به تاریخ آسیای مرکزی، ماورالنهر و بخارا، دوره حکومت امیرحیدر، دوره حکومت امیر نصرالله، رقابت انگلیس و روسیه و الحاق آسیای میانه به روسیه، تأسیس ترکستان و مباحثی تاریخی از این دست می پردازد در فصل دوم این کتاب مسائل مربوط به اوضاع فرهنگی و آغاز روشنگرایی در آسیای میانه، بیداری شرق، تحولات منطقه و دیدگاه روشنفکران در آسیای میانه و زندگی و آثار برخی روشنفکران این دوران از جمله دلشاد برنا، عبدالقادر خواجه سودا، شمس الدین شاهین، طغرل احراری، میرصدیق خواجه حشمت و بزرگانی از این دست را واکاوی می کند. در فصل سوم این کتاب به واکاوی و تحلیل جنبش جدیدیه از جمله مکتبهای روسی، محلی، مکاتب اصول جدید، مدارس سنتی،  انقلاب بخارا، و نیز معرفی نمایندگان ادبیات جدیدیه بخصوص افرادی چون عبدالواحد منزم، شریف جان مختوم، سیدرضا علیزاده و... پرداخته شده است. در فصول چهارم و پنجم پیامدهای انقلاب بخارا و تأثیر آن بر ادبیات تاجیک، شکل گیری ادبیات شوروی تاجیک و بنیانگذاران ادبیات شوروی تاجیک به ویژه لاهوتی و عینی و نیز ادوار ادبیات شوروی تاجیک از سالهای 1917 تا 1991 و سال از سال 1991 تا به امروز پرداخته شده است. در فصل پنجم این کتاب علاوه بر اینها به آثار پیشگامان نظم و نثر معاصر تاجیک از جمله جلال اکرامی، ساتم الغ زاده، رحیم جلیل، ستار تورسون، عبدالحمید صمد و... و نیز در بخش پیشگامان نظم معاصر تاجیک به زندگی و آثار میرزا تورسون زاده، مومن قناعت، لایق شیرعلی، بازار صابر، گلرخسار صفی، گلنظر کلدی، فرزانه خجندی، دارا نجات اشاره شده است.

فصل ششم این کتاب جامع پژوهشی در زمینه ادبیات نمایشی تاجیکستان و نمایشنامه نویسی در این کشور است. و در فصل هفتم به مطبوعات تاجیکستان و نیز تاریخ ادبیات تاجیک به روایت تصویر در قالب آلبوم عکسی جامع است.

دکتر علی اصغر شعردوست در بخشی از مقدمه این کتاب 613 صفحه ایی آورده است:

این گفتۀ هگل مشهور است که «هر حادثه بزرگ تاریخی، دو بار رخ می دهد». اگر این سخن قابل تعمیم نباشد، اما در مورد سرزمین فارسی زبانان، متأسفانه این گفته صدق می کند. اتفاقی که دو بار رخ داد و هر دو بار هم به صورت تراژدی: بار اول در سدۀ شانزده میلادی جدایی آسیای میانه از ایران و بار دوم در اوایل سدۀ بیست میلادی، جدایی بخارا و سمرقند از پیکره خاک تاجیکان. و غمبارتر از آن، اشتهای سیری ناپذیر مستبدان لجام گسیخته ای بود که تا آخرین امیر منغیتی بخارا، همچون ضحاکان مار به دوش از خون و مغز و مال مردم آسیای میانه می خورند و گرسنگی آنان را پایانی نبود. آنچه بر مردم این دیار گذشت، خود حکایتی دیگر و بلکه تاریخی مفصل دارد. لیکن ذکر این نکته بایسته می نماید که ادبیات هر کشور، به شدت متأثر از سیاستهای حاکم بر جامعه است. لذا در رویکرد به ادبیات، صحبت از رخدادهای سیاسی و نقش آنها در روند ادبیات غیرقابل اجتناب است. در فصل نخست این رساله، شمه ای از تاریخ آسیای مرکزی تا فروپاشی خاندان منغیتی ذکر شده است، تا در سیر تاریخی ادبیات نوین تاجیک، فضای حاکم بر شخصیتها و آثار ادبی آنان نمایان تر جلوه گردد.

به عقیدۀ اکثر محققین ادبیات، ادبیات نوین تاجیک از آثار احمد دانش، بنیان گذار جنبش معارف پروری و از نیمه دوم سدۀ 19 میلادی آغاز می شود. تأثیر این روشنگری بزرگ آسیای میانه، بویژه اثر سترگ او «نوادر الوقایع»، آشکارا در شکل گیری افکار و آثار پیروان او و به ویژه بنیان گذار ادبیات شوروی تاجیک، صدرالدین عینی نمایان است. اما دقیقا زمانی که پس از قرنها هویت ملی ملت ستم کشیدۀ تاجیک به رسمیت شناخته شد، در همان زمان اتفاقی شوم افتاد که سرنوشت ادبیات را دگرگون کرد. در سال 1924م. همزمان با تأسیس جمهوری خودمختار تاجیکستان دیکتاتور مطلق العنان شوروی، یعنی استالین به قدرت رسیده بود. این حادثه شوم تاریخی باعث شد تا افکار و آثار کسانی مانند صدرالدین عینی و پیروان او که با باری از تجربۀ نسل گذشته خود طلایه داران نظم و نثری می گشت که می توانست شکوفایی بی نظیری به همراه داشته باشد، گرفتار تقید و چارچوبه تنگ سوسیالیسم گردد. از این پس ادبیات سفارشی شد و تنها «برای سوسیالیسم» و «کارگر و دهقان» بود که مفهوم می یافت. فخامت کلام والای کسانی مانند احمد دانش، عبدالرئوف فطرت، شمس الدین شاهین، منظم، صدر ضیا، بهبودی و دیگران، دیگر نه ارزشی داشت و نه مجوزی برای بیان. ادبیات تنها برای کارگر و دهقان بود که بایستی به زبان «ساده» و «عامه فهم» نوشته شود. از این رو، نویسنده و شاعر مجبور بود زبان خود را تا حد عوام فرود آورد و مانند کارگر بیندیشد و بنویسد! همین امر باعث شد تا سیل لغات و اصطلاحات عامیانه وارد زبان ادبی شود و تا حدود زیادی از فخامت و بلاغت آن کاسته شود. در دهۀ 1930 میلادی، زمانی که تاجیکستان نو تأسیس می رفت تا از ثمرۀ درخت پربار ادبیات نسل گذشته استفاده کند، باز هم دو حادثۀ اسف بار تیشه بر ریشۀ آن کوبید. دو بار تغییر خط تاجیکان از فارسی به لاتین و سپس از لاتین به سریلیک در این دوره ضربه ای بود که میان نسل گذشته و نسل نوین فاصله انداخت. ترور مدهش استالین در این دهه و کشتار دسته جمعی رجال سیاسی و اربابان علم و ادب در این دوره که به قولی بیش از بیست میلیون نفر قربانی شدند، مزید بر علت شد. از این زمان به بعد ادبیات مسیر دیگر یافت و اگر تلاش و مساعی بزرگمرد ادبیات ملی تاجیک، صدرالدین عینی برای به رسمیت شناختن تاریخ و تمدن و فرهنگ و ادب هزار سالۀ گذشتۀ تاجیکان نبود، شاید ادبیات نوین تاجیک به گونه ای که شاهد آن هستیم نیز شکل نمی گرفت. صدرالدین عینی با تألیف اثر جاودانه خود، «نمونه ادبیات تاجیک» توانست حلقۀ وصلی میان نسل های گذشته و نوین ادبیات تاجیک باشد و همین امر کافی بود تا ارتباط میان بزرگان گذشته و معاصر همچنان پایدار بماند.

در این رساله تلاش گردیده است ضمن تشریح اوضاع ادبیات نوین تاجیکستان در هر دوره به جوانب مختلف موثر بر جریانهای فکری و ادبی نیز پرداخته شود. در تهیه این رساله از نظرها و دیدگاههای اکثر نویسندگان و شعرا و محققان ادبیات تاجیک استفاده شده است که نامبر نمودن همه آنان در این مختصر نمی گنجد که از همه آنان صمیمانه سپاسگزاری می نمایم.