سخنان دکتر شعردوست درخصوص جایگاه آسیای مرکزی در نظریه های ژئوپلیتیک و چالش قدرتهای منطقه ای و...

سخنان دکتر شعردوست در خصوص جایگاه آسیای مرکزی در نظریه های ژئوپلیتیک و چالش قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای

دکتر شعردوست، سفیر محترم جمهوری اسلامی ایران طی سخنانی در خصوص جایگاه آسیای مرکزی در نظریه های ژئوپلیتیک و چالش قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای، در نشستی با محوریت بررسی موضوع یاد شده، به تشریح و بررسی نظریه های موجود و همچنین طرح دیدگاه خود در این خصوص پرداختند.

ایشان با بیان موقعیت ژئوپلیتیک آسیای مرکزی در قلب اوراسیا، این منطقه را سرزمینی پهناور و فاقد مرز مشترک با آبهای آزاد جهان و برخورداری از مرزی دقیق و تعریف شده توصیف کردند که کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و قزاقستان امروزی را در بر می گیرد و در طول تاریخ با جاده ابریشم شناخته شده است و مانند جاده ای برای پیوند مردم، جابجایی کالاها و اندیشه ها بین اروپا، خاورمیانه، آسیای جنوبی و آسیای شرقی عمل کرده است.

دکتر شعردوست در باب موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آسیای مرکزی، وضعیت و جایگاه جغرافیایی و اهمیت و نقش آفرینی سایر موقعیت های مهم و پتانسیل های موجود در این منطقه چنین گفتند: موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آسیای مرکزی، منابع و ذخایر فراوان نفت و گاز، موقعیت گذرگاهی –ارتباطی، ارزش استراتژیک و ژئواکونومیک دریای خزر، کنترل تولید منابع و خطوط لوله انرژی، توان تأثیرگذاری بر بحرانهای منطقه و علایق مشترک فرهنگی، تاریخی و اقتصادی میان کشورهای منطقه با برخی همسایگان، باعث شده است که قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای برای تحقق اهداف خود و پر کردن خلاء قدرت بعد از فروپاشی اتحاد شوروی در آسیای مرکزی به رقابت بپردازند. این ویژگیهای کشورهای منطقه آسیای مرکزی باعث شده است که این منطقه در نظریه های ژئوپلیتیک جایگاهی مهم داشته باشد. البته به دلیل آن که این کشورها تا سال 1991 بخشی از جماهیر شوروی بوده اند، در بیشتر نظریه های کلاسیک ژئوپلیتیک، این منطقه در چارچوب « هارتلند» مورد توجه قرار می گرفت؛ اما در نظریه های جدیدتر، آسیای مرکزی به دلیل ویژگیهای فرهنگی –تمدنی، موقعیت جغرافیایی و استراتژیک و همچنین اهمیت ژئواکونومیک مورد توجه قرار گرفته است.و حتی از جایگاه برجسته ای نیز در نقشه جهان برخوردار می باشد. به لحاظ موقعیت جغرافیایی، آسیای مرکزی در حد فاصل اروپا در غرب، آسیا در شرق، روسیه در شمال و جهان اسلام در جنوب قرار گرفته است. کشورهای این منطقه محصور در خشکی هستند و تنها به واسطه خاک کشورهای همجوار به آبهای آزاد دسترسی دارند. منطقه آسیای مرکزی دومین ذخایر انرژی دنیا (نفت و گاز) را در اختیار دارد. علاوه بر این، تعداد زیادی از معادن فلزهای کمیاب مانند طلا، مس، اورانیوم و فلزات سنگین در این منطقه واقع شده اند. این منطقه در محل برخورد و تقاطع فرهنگ های شرق و غرب، از جمله فرهنگ ترکی و اسلامی و از نظر تاریخی در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته است.

سفیر کشورمان با اشاره به ویژگی آسیای مرکزی به عنوان نقطه اتصال چهار قدرت هسته ای ( یعنی روسیه، چین، هند و پاکستان )، این منطقه را برخوردار از بازار مصرف بیش از 50 میلیون سکنه معرفی کردند که علاوه بر آن بواسطه وجود گروه های قومی و اختلافات ارضی متعدد، پیدایش و جود بی ثباتی احتمالی در آن دور از ذهن نمی باشد، ایشان در این باب چنین اظهار نمودند: کشورهای آسیای مرکزی پس از استقلال با دو تحول ژئوپلیتیکی داخلی و منطقه ای مواجه شدند. مسائل سیاسی، قومی، هویتی و مرزی بجا مانده از دوران حکومت شوروی، این کشورها را با مشکلات ژئوپلیتیکی مواجه نمود. حاصل میراث سیاستهای شوروی، ظهور یک رشته از بحران ها است که برخی از آنها ریشه جغرافیایی، برخی ریشه در مشکلات قومی و برخی دیگر ریشه در هر دو مسئله دارند. تحول دیگر مربوط به دوران پس از جنگ سرد می باشد که فضای ژئوپلیتیک جدیدی در منطقه آسیای مرکزی به وجود آورده است. این تحولات از یک سو موجب خلاء قدرت در منطقه به دلیل شرایط حاکم بر روسیه گردید و از سویی صحنه برای رقابت قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای شد که هر کدام اهداف و منابع خود را دنبال می کردند.

دکتر شعردوست، تبدیل شدن منطقه آسیای مرکزی به عرصه رقابت قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای در زمان پس از فروپاشی شوروی به ویژه پس از حملات تروریستی 11 سپتامبر را از جمله مهمترین ویژگی ژئوپلیتیکی این منطقه بر شمردند. منطقه ای که در آن به غیر از پنج کشور (ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان و ترکمنستان)، پنج قدرت منطقه ای (روسیه، ایران، ترکیه، هند و پاکستان) و سه قدرت فرا منطقه ای ( آمریکا، اتحادیه اروپا و چین) به رقابت برای تأمین منافع خود می پردازند.

سفیر جمهوری اسلامی ایران در خصوص تشریح نقش و اهداف برخی از این قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای فعال در حوزه آسیای مرکزی بویژه آمریکا، و همچنین بیان و تبیین مهمترین نظریه های موجود در باب چرایی و چگونگی اهمیت منطقه آسیای مرکزی چنین عنوان کردند که: آمریکا به عنوان هژمونی جهانی، اهدافی را در آسیای مرکزی دنبال می کند که از جمله آنها می توان به کنترل منابع انرژی منطقه، جلوگیری از تأمین منافع و نفوذ ایران و همچنین جلوگیری از احیای نفوذ روسیه اشاره کرد. همچنین موقعیت آسیای مرکزی در نزدیکی به مرزهای افغانستان به دلیل عملیات « نیروی بین المللی کمک به امنیت» توجه خاص ناتو به کشورهای این منطقه را موجب شده است. علاوه بر این، از آنجایی که آسیای مرکزی عرصه نفوذی است که باعث آسیب پذیری روسیه می شود، مسکو در بهترین حالت، مرزهای نزدیک به این منطقه را به عنوان ضربه گیر در نظر می گیرد؛ زیرا هر گونه تسلط خارجی در منطقه می تواند تمامیت ارضی روسیه را به مخاطره افکند. رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در آسیای مرکزی به علاوه ویژگی های داخلی و جغرافیایی این کشورها، این منطقه را در آغاز هزاره سوم به یکی از مهمترین مناطق سیاسی جهان تبدیل کرده است.

سفیر کشورمان در ادامه سخنان خود ضمن اشاره به طرح نظریه هایی چون نظریه « هارتلند» توسط هالفورد مکیندر، نظریه سرزمین حاشیه یا «ریملند» توسط نیکولاس اسپایکمن، نظریه سورسکی مبنی بر « منطقه تصمیم» خواندن آسیای مرکزی، نظریه برخورد تمدنها و بازسازی نظم جهان توسط ساموئل هانتینگتون و بعد از فروپاشی شوروی، دیدگاه بیضی استراتژیک جفری کمپ در ادبیات سیاسی به بیان اهمیت نظریه های مذکور بویژه نظریه جفری کمپ که در آن به لحاظ ژئو اکونومیکی، انرژی موجود در اوراسیای مرکزی را منابعی ارزشمند برای کشورهای شرق و غرب و گزینه ای جهت تنوع بخشی به واردات انرژی با نتیجه افزایش تقاضا در راستای انباشت سرمایه و افزایش تقاضای مصرف دانسته، به حضور و نقش روسیه به خصوص پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال کشورهای مجزا شدن از این اتحادیه، در صحنه استراتژیک آسیای مرکزی وقفقاز پرداختند و چنین اظهار داشتند که: در اواسط دهه 90 برخی ناظران بر این عقیده بودند که روسیه در حال به دست آوردن مجدد نقش و نفوذی است که پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی از دست داده بود. با این همه چنین به نظر می رسد که نحوه بازگشت روسیه به منطقه در نیمه دوم دهه 1990، با فرایندی سریع، اما ناخواسته عقب کشیدن روسیه همراه بوده است؛ یعنی روسیه در حال از دست دادن نفوذ خود در حوزه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی بود. با آنکه این کشور، به صورت قوی ترین قدرت خارجی در آسیای مرکزی و بازیگر اصلی در مناسبات منطقه باقی ماند، اما موقعیت آن با دخالت بیشتر بازیگران خارجی لطمه دید. دخالت غرب در قفقاز و آسیای مرکزی، تغییری شدید در صحنه استراتژیک به وجود آورده و با پیامدهای مستقم برای روسیه همراه بوده است. روسیه سرخورده برای از دست دادن آنچه حیاط خلوت خود تلقی می کرد، به دنبال سیاستی جهت مقابله با عقب گرد خود در منطقه بود. در خصوص حضور روسیه در صحنه استراتژیک آسیای مرکزی و قفقاز نیز باید عنوان کرد که سیاست روسیه در سطح بین المللی در آسیای مرکزی، در چارچوب تلاشهای آن برای حفظ ثبات منطقه ای و جلوگیری از کسب نفوذ خارجیان در کشورهای آسیای مرکزی قابل فهم است.روابط روسیه با ایران، ترکیه و چین، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی عادی شد. تقسیم بندی ایدئولوژیک پیشین از میان رفت و این حقیقت که روسیه دیگر با ایران و ترکیه مرزی نداشت و مرز آن با چین کوتاهتر شده است، به آرام سازی روابط کمک کرد؛ هرچند که در طول دهه 90 با تبدیل شدن این کشورها به رقبای بالقوه روسیه برای نفوذ در آسیای مرکزی، عنصر جدید رقابت در این معادلات وارد شد. برای روسیه ایجاد این تفاهم میان دیگر قدرتهای منطقه ای که منافع استراتژیک و ملی روسیه در آسیای مرکزی باید مورد احترام قرار گیرند، از اهمیت خاصی برخوردار بود. با ورود آمریکا به منطقه، وضعیت استراتژیک منطقه خزر و آسیای مرکزی به حالت نظامی درآمد.

اهمیت سیاسی، اقتصادی و نظامی آسیای مرکزی سبب شده است که روسیه همچنان آن را حوزه نفوذ خود بداند و با خارج نزدیک دانستن آن، مانع نفوذ قدرتهای رقیب شود. روسیه با حفظ این مناطق قادر است که نخست امنیت خود را تأمین کند، دوم منافع سیاسی و اقتصادی خود را به دست آورد و سوم با تسلط بر منابع انرژی و حفظ انحصار خود بر آن در مواقع لازم از ابزار انرژی جهان و خریدار اصلی تولیدات انرژی منطقه، سعی در حفظ جایگاه خود و کنترل نفوذ دیگر کشورها را دارد.

سفیر جمهوری اسلامی ایران پس از تبیین نقش، عملکرد و اهداف حضور روسیه در منطقه آسیای مرکزی ضمن تأکید بر جایگاه منحصر به فرد و ویژه آسیای مرکزی در سیاست خارجی ایران، وجود اشتراکات و پیوندهای تاریخی، فرهنگی و دینی میان ایران و آسیای مرکزی و نیز پتانسیل های عظیم نفت و گاز، جمعیت زیاد، بازار مناسب برای کالاهای ایرانی و بخصوص محصور بودن این منطقه در خشکی و استفاده از فضا و قلمرو ایران به عنوان اقتصادی ترین مسیر برای سایر کشورهای منطقه را از مهمترین عوامل ایجاد فرصتهای بالقوه برای ایران و ایجاد زمینه های متنوع و گسترده برای تعمیق و گسترش روابط فی مابین خواندند و در باب موقعیت، اهداف و دیدگاه کشور چین نسبت به منطقه آسیای مرکزی چنین عنوان کردند: باید گفت که نگاه چین به منطقه بیشتر امنیتی است، اما علاقه این کشور دستیابی به منابع انرژی همسایگانش است. چین در این منطقه از مجموعه ای از مزیتها نسبت به روسیه به عنوان بزرگترین بازیگر منطقه ای و نیز نسبت به بازیگران فرا منطقه ای یعنی ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا برخوردار است. چین با توجه به قدرت فزاینده اقتصادی خود، نفوذ قدرتمندی در ساختارهای اقتصادی منطقه به دست آورده است. وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در حوزه خزر که در آینده می تواند وابستگی نفتی چین به انرژی خاورمیانه را کاهش دهد از یک سو، و بازار بکر و بزرگ منطقه جهت صدور کالاهای چینی و نیاز این جمهوری ها به سرمایه گذاری شرکتهای چینی در بخش های صناعتی از سوی دیگر، همگی پکن را تشویق به حضور فعالانه در تحولات این منطقه کرده و آسیای مرکزی جایگاهی ویژه در سیاست خارجی چین پیدا کرده است.

دکتر شعردوست در ادامه سخنان خود از کشور ترکیه، دیگر قدرت منطقه سخن به میان آوردند که با تکیه بر قدرت نسبتا خوب اقتصادی خود، اشتراکات فرهنگی با منطقه و مهمتر از همه بکارگیری رویکردهای ژئوپلیتیکی مناسب و منطقی در سیاست خارجی توانسته است در آسیای مرکزی و کشورهای تازه استقلال یافته جای پای محکمی برای خود فراهم سازد. ایشان در خصوص دلایل، اهمیت و اهداف حضور کشور ترکیه در منطقه نیز تنها هدف این کشور را کسب منافع و توسعه نفوذ خود بیان کردند که توانسته با درایتهای ژئوپلیتیکی دولتمردانش، از سویی خود را در نظر کشورهای منطقه و از سوی دیگر در نظر قدرتهای غربی به عنوان دروازه ورودی منطقه قفقاز و آسیای مرکزی معرفی نماید.

حضور اتحادیه اروپا به عنوان یکی از قدرتهای فرا منطقه ای در آسیای مرکزی و دیدگاه تجاری آن نسبت به منطقه، از دیگر محورهای مورد اشاره دکتر شعردوست در این سخنرانی بوده است که ایشان در این باب به تأکید اروپا بر توسعه نهادهای دموکراتیک و تقویت ثبات در منطقه اشاره کرده و چنین بیان نمودند: اروپا دارای دیدگاهی عمدتا تجاری نسبت به منطقه می باشد و چندان به دنبال کسب جایگاه ژئوپلیتیک نیست. در حقیقت اروپایی ها به دنبال بهره گیری مناسب از فرصت موجود برای دستیابی به منابع جدید انرژی و کم رنگ نمودن وابستگی به انرژی خاورمیانه و روسیه هستند. در حال حاضر، شرکت های بزرگ سرمایه گذاری اروپایی بازار اقتصادی منطقه را بلعیده و این کار در زمینه های سرمایه گذاری اقتصادی در منطقه فرصتهای بی شماری را از دست قدرتهای ضعیف خارج کرده است. ابتکار اروپا در راه اندازی کریدور ارتباطی تراسیکا، از طرفی دروازه های اروپا به منطقه و از طرف دیگر دروازه های ارتباطی منطقه به اروپا را گشوده است که این موقعیت، تأثیرات و منافع ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی فراوانی برای اروپا در پی داشته است.

سفیر کشورمان کاهش وابستگی آسیای مرکزی و قفقاز به موقعیت ترانزیتی کشورهایی چون ایران و چین را از مهمترین تأثیرات ژئوپولیتیکی اروپا در راه اندازی کریدور ارتباطی تراسیکا دانستند و در ادامه چنین افزودند: اتحادیه اروپا به دنبال شکستن حصار روسیه در منابع انرژی آسیای مرکزی است. اتحادیه اروپا نفت و گاز آسیای مرکزی را از طریق روسیه دریافت می کند و همین امر موجب گردیده که برخی در اتحادیه اروپا نسبت به اتکای بیش از حد به روسیه برای تأمین انرژی ابراز نگرانی کنند.

ایالات متحده امریکا به عنوان قدرت اصلی فرا منطقه ای در آسیای مرکزی به عنوان آخرین بخش از سخنان دکتر شعردوست در بررسی موضوع مورد بحث بوده که ایشان در این خصوص نیز با اشاره به اهداف حضور این قدرت فرا منطقه ای در آسیای مرکزی، تلاش برای تسلط و کنترل فرایندهای منطقه ای با تکیه بر اجرای استراتژی ترکیبی را از مهمترین اهداف اقتصادی و ژئواستراتژیک ایالات متحده آمریکا در منطقه خواندند و چنین تصریح کردند: اساسا آمریکا با این توجیه که جهان در قرن بیست و یکم شاهد جدال بر سر دستیابی به منابع انرژی خواهد بود، تلاش گسترده ای را برای تسلط بر منابع انرژی حوزه خلیج فارس و دریای خزر سازماندهی نموده است. دسترسی به منابع نفتی خزر در استراتژی امنیت ملی آمریکا به عنوان منفعت حیاتی و حساس این کشور تعریف شده و این کشور استراتژی چند جانبه ای را در حوزه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای حضور خود در این منطقه تعریف کرده است. در این استراتژی، گسترش ناتو به شرق در قالب « برنامه همکاری برای صلح» به عنوان عاملی برای تکمیل حلقه های اوراسیا و تسلط بر محورهای امنیتی منطقه پیش بینی شده که در عین حال، ضمن کنترل روسیه، باعث مهار ایران نیز شده و سیاست « منطقه بدون ایران» به عنوان سیاست محوری آمریکا در منطقه را پیش می برد. ولی در این بین، مهم این است که آمریکا قصد دارد در حوزه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی حضور خود را در منطقه گسترش داده و به تدریج مسلط گردد. این کار از طریق نهادسازی، تقویت ارتباطات منطقه با نهادهای غربی نظیر ناتو، سازمان امنیت و همکاری اروپا، اتحادیه اروپا و سازمان تجارت جهانی و افزایش حضور نظامی در منطقه صورت می پذیرد. در همین راستا، قطع وابستگی منطقه به کشورهای منطقه ای نظیر روسیه، چین و ایران، از طریق ایجاد ارتباطات متعدد و گوناگون فراملی، از جمله سیاستهای رسمی دولت آمریکاست. همین مسئله دامنه ارتباطات و وابستگی های فرا منطقه ای کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و حتی کشورهای اروپای شرقی را بالا برده و از میزان تسلط کشورهای مرکز برای کنترل تعاملات منطقه ای می کاهد.