آن سوی رود خروشان ارس، سرزمینی است که در روزگاری نه چندان دور، مهد آفرینشهای ادبی و فرهنگی به زبان فارسی بود و گنجینه ای ذی قیمت از دست نوشته های پارسی و عربی در آثارخانه هایش نگهداری می شود، بر سر در مساجد و اماکن و سنگ قبور و ...... اشعار پارسی نقش بسته است، هسته مرکزی و اساسی آثار تاریخی و فرهنگی این دیار به فارسی نگاشته شده است. خیابانها به نام خاقانی و نظامی و دیگر شاعران بلندآوازه پارسی مزین است. این سرزمین جمهوری آذربایجان است. درست است که جمهوری آذربایجان امروز با گذشته آن تفاوت فراوان دارد و رخدادهای بسیار تحولات مختلفی را در این حوزه پدید آورده اند اما هنوز هم در بعضی موارد می توان حضور سنگین و پررنگ فرهنگ گذشته را در زندگی مردم مشاهده کرد.
هر روز گروهی کثیر از طالبان علم در کلاس درس فارسی ظاهر می شوند و با دنیای گذشته خویش پیوند برقرار می نمایند اینان عموما دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاههای مختلف این دیار هستند که مشتاقانه به آموختن زبان فارسی همت می گمارند و از میان آنان چهره های سرشناسی در عالم ایران شناسی ظهور کرده اند و سالهای مدید چراغ روشن زبان فارسی و تحقیقات ایران شناسی را همچنان پر فروغ نگاه داشته اند.
فارسی برای مردم آذربایجان زبان بیگانه نیست، گذشته آنان با زبان فارسی گره خورده است، به گونه ای که برای مورخی که سرنوشت این ملت را در گذار روزگاران می نویسد، جز استفاده از متون پارسی راهی نیست، و این متون حاصل عمر آفرینشگرانی است که به زبان فارسی نقش هستی بر صحیفه ایام می زدند.
امروزه زبان فارسی در عرصه تحقیقات و تتبعات جمهوری آذربایجان حضور فعال دارد. جمع کثیری از دانشجویان زبان فارسی را برمی گزینند، به استثنای زبان روسی که حضور خود را در این سرزمین مرهون تفوق سیاسی و نظامی و اقتصادی است، هیچ زبانی ارج و اعتبار فارسی را ندارد. در سراسر این سرزمین کلاسهای متعدد آموزش زبان فارسی دایر است. صدها معلم وظیفه آموزش زبان فارسی را به عهده دارند. در اثر تلاشهای فرهیختگان آن کشور که آموزش زبان فارسی را روز به روز رونق بیشتری می دهند اکنون علاوه بر آکادمی علوم، دانشگاهها و برخی مراکز تربیت معلم در مساجد نیز آموزش فارسی شروع شده است. این توجه و اقبال عمومی مرهون دو نکته است، یکی پیوستگی و اشتراکات فرهنگی است و دیگری همدینی و هم مذهبی ملت مسلمان ایران و جمهوری آذربایجان . مردمان این دو کشور از طریق ریسمان استوار تشیع به یکدیگر مرتبط اند فروپاشی امپراتوری شوروی و کوشش ملتهای ساکن در این منطقه برای دستیابی به هویت دینی و ملی، ملت مسلمان جمهوری آذربایجان را بیش از پیش به ایران و اسلام نزدیک کرده است و کلید این پیوستگی معنوی آموزش زبان فارسی است.
دکتر علی اصغر شعردوست