دوشنبه, 04 شهریور 1392 ساعت 04:30
پنجکنت، « دیار آدم الشعراء ابوعبدالله رودکی
پنجکنت ( پنجکند، پنجیکت، بومجکث ) ناحیه‌ای است در حدود استان سغد تاجیکستان که در قسمت غرب این جمهوری قرار دارد. و یکی از مناطق مهم دولتداری، اقتصادی و فرهنگی جمهوری تاجیکستان است. بنا به اطلاعاتی که از کاوش های باستان شناسی به دست آمده، سرزمیان که از قدیم ترین ساکنان پنجگنت بودند، که از 6000 سال پیش به کشاورزی، شهرسازی و هنرمندی مشغول بوده اند و نخستین طرزها و روش های اداره و تولیدات را راه اندازی کرده اند و با دولت های دور . نزدیک روابط تجارتی و اقتصادی و فرهنگی داشته اند. این شهر عظیم در شاهراه جاده ابریشم واقع است. در مسیر تاریخ حوادث روزگار، تاخت و تازهای اجنبیان، بردها و باخت هایی در دفاع از مرزهای خویش، تشکل ملت و تحکیم دولتداری تاجیکان را پشت سر گذاشته است. این شهر عرصه مردانگی و نبردهای دلاورانه سپیتمان، دیوشتیچ و مقنع و میدان دفاع ایشان از خلق و مرز کهن بنیاد اجدادی از دشمنان غاصب بوده است. اینجا زادگاه سلطان شاعران جهان، نابغه بی نظیر نظم، استاد ابوعبدالله رودکی است که شعر پارسی را به کمال شیوایی و شهامت رسانده است.
پنجکنت یکی از مهمترین مراکز باستانی آسیای مرکزی است که از نفوذ هنر ایرانی حکایت می کند.این شهر باستانی که اکنون از مراکز طراز اول مطالعات باستان شناسی و هنری آسیای مرکزی به شمار می رود و در 56 کیلومتری شرق سمرقند واقع شده است، در زمان ساسانیان مرکز مهم بازرگانی و سوق الجیشی سرزمین سغدیان به شمار می رفت.در قرنهای پنجم تا هشتم میلادی این شهر از رونق فراوانی برخوردار بوده است، نقاشی های دیوار قصر پنجکنت که به صورتی کاملا سالم به دست آمده از عالیترین آثار نقاشی باقی مانده از دوران باستان است. یکی از این نقاشی های تالار 41، تجسم کامل هفت خان رستم است که چند قرن بعد از آن شرح مبسوط آن را در شاهنامه می توان دید.
پنجکنت در سده‌های یکم و دوم هجری از نواحی مستقل سغد بود. زمانی اعراب شهر پنجکنت را فتح کردند و گویا در همین دوره، شهر گرفتار آتش‌سوزی شد و از میان رفت، اما در سال‌های ۱۲۰-۱۲۳هجری قمری بازسازی آن آغاز شد و به انجام رسید.
بنای شهر جدید پنجکنت در سده‌های نهم هجری آغاز شد. این شهر در نهم تا سیزدهم هجری پس از شهرهای سمرقند و بخارا بزرگرین شهر فرارود بود.
پنجیکنت در میان سال‌های ۱۹۱۸-۱۹۲۴ جزو جمهوری خودمختار ترکستان و از آن پس بخشی از تاجیکستان بوده است. پنجکنت باستانی در زمان اتحادیه شور.ی سابق بسیار رشد کرد اما رواج منظم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن در سال های استقلال دولتی جمهوری تاجیکستان بوده و این دیار باستانی نفوذ و شهرت خود را در زمینه شهرداری و اداره شهری افزونتر نموده و با تجربیات تازه و عبرت آموز باز هم غنی تر ساخت.
پنجکنت قدیم
در توضیحی کامل تر می توان گفت در پهلوی، پنجکنت امروز، در ارتفاعی که اهل پنجکنت به آن قَینَر می گویند. این شهرک متعلق به دوره اول قرون وسطی واقع گردید است. این موضوع با تعداد فراوان بازیافت های نادر و آثار هنری شهرت پیدا کرده است. زیر تپه ها دیوارهای بناهایی که از گل ساخته شده اند، محفوظند. کاوش های باستان شناسی حدودا نیمی از شهرک را فرا گرفته است. در تپه ای جداگانه ارگی شامل کاخ دیوشتیچ، دو معبد دارای اتاق های وسیع در مرکز شهر، هشت کوچه اصلی و ده تنگ کوچه، دکان ها، کارگاه های صنایع دستی، بازارهای عمده، دیوارهای شهر یافت شدند و حدود 150 منزل دو یا سه طبقه مورد اکتشاف و بررسی باستان شناسان قرار گرفت که صاحبان آنها اعم از کاسبان معمولی و اشراف، از شهرت و توانمندی هایی همسنگ با توانمندی های حکام برخوردار بوده اند. گمان می رود که در پنجکنت تاجرانی نیز می زیسته اند که از طریق جاده ابریشم از روم تا به چین کاروان های تجاری راه اندازی می کرده اند.
احساس خودشناسی اهالی شهرنشین سغد قابل توجه بوده است. آنها می ک.شیده اند تا خانه پذیرایی مهمانان به تالار پذیرایی میهمانان در قصرها شباهت داشته باشد. بر روی گنبدهای چوبی معمولا سیمای خدایان سغدی را که بر تخت نشسته اند، ترسیم می کردند. سغذیان آشنایی وافر با تمامی کامیابی ها و عوامل موفقیت تمدن بزرگ معاصر خویش داشته اند. از این رو در آثار هنری آنان می توان ویژه گی های تمدن های باستانی ایرانی و هندی را تشخیص داد. اما در برابر هنر سغد از روش های نا تکرار و ویژه ای نیز برخوردار بود که با تنوع موضوع، ساختار و بافت بارز رنگ ها و تصاویر از سایر آثار آن دوران متفاوت بوده است. نقاشان سغدی می توانستند توسط هنر خویش به نقل قصه ها و روایاتی جالب بپردازند؛ در 8 نگاره سغدی، ادبیات، هنر، آیین و اداب و رسوم سغدیان ترسیم شده که درباره آنها تا آغاز کاوش های باستان شناسی پنجکنت تقریبا هیچ اطلاعی در دست نبوده است.
الکساندر بلنیتسکی در کتاب «هنر تاریخی پنجکنت» به بررسی زیبایی‌شناختی آثار هنری به‌دست آمده از شهر تاریخی پنجکنت در تاجیکستان پرداخته و در تحلیل نقاشی‌های آن از منابعی چون شاهنامه فردوسی سود می‌جوید. بر اساس تحلیل‌های بلنیتسکی یکی از تصاویر موجود در این نقاشی‌ها، رستم پهلوان اساطیری ایرانی است و در واقع این تصویر کهن‌ترین تصویر یافت شده از رستم است.
جالب است که یکی از نکات مهم در این نقاشی‌ها حضور زنان در بیشتر صحنه‌‌های بزم و رزم است. در یک صحنه زن جوانی در نبرد تن به تن دیده می‌شود که به تنهایی با مردی می‌جنگد و در صحنه‌ای دیگر زنی با شمشیر آخته تصویر شده است. بلنیتسکی نقش زنان در این صحنه‌ها را با نقش گردآفرید در شاهنامه سنجیده است. همچنین او بر اساس شواهد و قراین و البته اشراف کاملی که به این نقاشی‌ها و متن شاهنامه دارد، یکی از تصویرها را به رستم نسبت می‌دهد و در واقع کهن‌ترین نقش رستم این پهلوان اساطیری ایرانی در آثار به‌دست آمده از شهر پنجکنت مشاهده می‌شود.
نقاشی‌های به دست آمده در حفاری‌های پنجکنت، نقاشی‌هایی با ابعاد بزرگ هستند که بر دیوار اتاق‌ها و تالارها و شاه‌نشین‌ها نقاشی شده بوده‌اند و در گروه نقاشی‌های دیواری یا فرسک قرار می‌گیرند. این نقاشی‌ها با رنگ‌های سریشمی و معدنی و گاهی هم گیاهی روی گچ‌کاری دولایه اجرا شده که لایه زیرین مخلوطی از گچ و خاک به ضخامت دو سانتی‌متر بوده و لایه رویی با دقت و ظرافت صیقل خورده است. زمینه نقاشی‌ها همیشه قرمز یا آبی لاجوردی است، فقط در یک مورد از سیاه استفاده شده است.
آثار پیکرتراشی شهر پنجکنت نیز عموما به صورت کنده‌کاری روی چوب و به دو صورت نقش‌ونگار و پیکره است. پیکره‌ها گاهی به صورت تکی و گاهی هم چند نفر کنار هم کار شده است و کنده‌کاری‌های برجسته تقریبا به صورت پیکرتراشی کامل عرضه شده. این کنده‌کاری‌های چوبی روی در و دیوار اتاق‌ها و تالارها نصب بوده و به صورت نیم‌سوخته در جاهایی به دست آمده که پس از وقوع آتش‌سوزی در ساختمان و آتش گرفتن چوب‌ها، به دلیل ریخته شدن خاک سقف یا دیوار بر روی آنها، آتش چوب خاموش شده و از گزند آتش‌سوزی در امان مانده است.
تعداد محدودی مجسمه گلی هم به دست آمده که بیشترشان در مقیاس بزرگ و به صورت نقش برجسته روی دیوار یا زمین اجرا شده و نقوشی چون جانوران خیالی، ماهی‌ها، پیکرهای انسانی و پیکرهای جانوری با صورت انسان بر آنها نقش بسته است. مقداری بقایای مجسمه هم پیدا شده که قطعاتی از اندام انسان و چند جانور خیالی، یک شی به شکل نیمه استوانه با اژدهای بالدار که احتمالا تاج بوده، قسمتی از یک ماسک که نیمه‌انسان و نیمه شیر است و یک نیم‌تنه در ابعاد بزرگ را شامل می‌شود.
بلنیتسکی در یک فصل جداگانه با عنوان «ویژگی‌های فنی و زیبایی‌شناختی آثار هنری پنجکنت» این آثار را از نظر فنی تجزیه و تحلیل می‌کند، در فصل دیگری هم به تحلیل موضوعی و دسته‌بندی آثار کشف شده از نظر محتوایی می‌پردازد. همچنین یک فصل کتاب نیز به رابطه تاریخی، فرهنگی و هنری این آثار با آثار نواحی و کشورهای همسایه پنجکنت یا سغد، اختصاص دارد.
از جمله مراکز دیدنی و تاریخی پنجکنت می توان به یادگارهای تاریخی و فرهنگی سَرزم، مقبره کهن رودکی و محمد بشارا، کوه های فان و عرچه میدان، دریاچه های دارای منظره های شگفت انگیز « کول کلان» و « هفت کول »، قله های بلند و سر سفید چم ترغه، عرچه میدان، گردنه شیر و ....... می توان اشاره کرد.
فرهنگ
همان طور که پیش از این گفته شد شهر پنجکنت از تمدن غنی تاریخی و فرهنگی برخوردار است. دیار آدم الشعراء ابوعبدالله رودکی در دوران نو ادبیاتی شاعران و نویسندگانی نامور و توانا نظیر لایق شیرعلی، فیض الله انصاری، عبید رجب، جمعه آدینه، مستان شیرعلی، اورون کوهزاد، ساربان، کمال نصرالله، بهمنیار، بابا نصرالدین اف، عبدالرافع رفیع اف، مهرالتسا و دانشمندانی نظیر اعلاخان افصح زاد، شراف الدین رستم اف، ادهم بابایف، عبدالرحمن حسین اف، عبدالحق فیضی یف، مجسمه ساز معروف عمرالدین امیناف، رجب گل قاسم آوا،خاصیت خواجه آوا، بیان آبلاقال اف، افضل شاه شادی اف،عالم بابایف، لطف الله جنابل اف و بسیاری از فضلا ، علما و هنرمندان برجسته را به کمال رسانده است.
منتشرشده در
تالیف
آخرین‌ها از Super User
- درگذشت احياگر موسيقي «فلك» ، صفحه اول روزنامه اعتماد 1402/12/2
- بعثت شادابي حيات - صفحه اول روزنامه اعتماد 1402/11/18
- حضور در تئاتر لیلی و مجنون در تالار وحدت ؛ نمایشی از یعقوب صدیق جمالی
- عکس خوانی دکتر شعردوست (دیپلمات سابق و پژوهشگر آسیای میانه و قفقاز)
- بزرگداشت هشتادوچهارمین سالگرد تولد استاد ساوالان
