«سیمای حضرت علی (ع) در شعر شهریار» مقاله ای به قلم دکتر شعردوست در پایگاه خبری «تبریز بیدار»

 شاعران شيعي مذهب ما پاكترين و زلالترين احساسات و عواطف خود نسبت به چهارده معصوم<ع> را در قالب ابياتي گيرا و دلاويز ريخته و گوهرهايي بيتا بر گنجينه شعر فارسي افزوده اند. در آثار بيشتر شاعران فارسي گو به چنين شعرهايي برمي خوريم. هم اينها از بهترين نمونه هاي شعر اصيل و نابند، چه ريشه در پاكترين و مقدسترين احساسات انساني دارند; مصراعهايي آتشين كه شوري ديگر در دلها مي افكند.

 ولي هيچ يك از اين سروده ها به پاي شعرهاي استاد شهريار نمي رسد. <شهريار> با شيفتگي تام به چهارده معصوم(ع) عشق مي ورزيد:
    
    توسل چارده معصوم را كن
    كه قرآن خواندشان سبع المثاني
    
    <ديوان شهريار: ج1، ص 101>
    
       اينك كه در ايام ولادت مولى الموحدين قرار داريم، همچنين در آستانه  ايام بزرگداشت شعر ايران و گرامى داشت استاد سيد محمدحسين  شهريار، بي مناسبت نيست كه با تورقي در ديوان استاد سيماي مولا(ع) را در شعر شهريار به نظاره بنشينيم.
    
    اشعاري كه شهريار در مدح حضرت علي(ع) سروده از شور خاصي برخوردار است. اين فرمايش استاد فقيدم شادروان دكتر <سيدحسن سادات ناصري> را هرگز فراموش نمي توانم كرد كه گفت: <هيچ شاعري همچون شهريار در وصف حضرت علي(ع) سخنسرايي نكرده است. > بسياري ديگر از سخن شناسان هم بر اين باورند. به گفته زنده ياد <قدسي خراساني> شاعر معاصر: <در مدح مولا همه شاعران گفته اند، اما آن شعري كه گل مي كند پيداست كه مورد عنايت مولاست. شما شاعري را سراغ داريد كه مسلمان باشد، شيعه باشد و در مدح مولا شعري نداشته باشد؟ اما آن كه گل مي كند من به نظرم مي آيد كه آن مورد عنايت مولاست. >1
    
    عشق شهريار به مولا علي(ع) در غزل <مناجات علي> به اوج خود مي رسد. اين غزل درخشانترين نمونه شعرهايي است كه در مدح حضرت علي(ع) سروده شده است:
    
    <شهريار كه راز و نيازهاي شبانه خود را بر پهنه شعر كشانده، غزل مناجات علي را مي سرايد كه همچون گوهري تابان همواره در نورافشاني است. آن چه درواقع، اين جذبه و شور و مكاشفه را تبيين مي كند، همان احوال تازه اي است كه او را چنين دستخوش تحولات نموده است. >2 اين شعر با بيت:
    
    علي اي هماي رحمت تو چه آيتي خدا را
    
    كه به ما سوا فكندي همه سايه هما را
    
    <ديوان شهريار: ج1، ص98>
    
    استقبالي است از غزل خواجه حافظ شيرازي با مطلع:
    
    به ملازمان سلطان كه رساند اين دعا را
    
    كه بشكر پادشاهي ز نظر مران گدا را...
    
    در اين شعر سيماي حضرت علي(ع) در هاله اي از پرتو الوهيت جلوه گر مي شود. شهريار، علي(ع) را پژواك حضرت حق تعالي مي داند. علي از ديدگاه او به آينه اي مي ماند كه براي شناخت خدا بايد در روي او نگريست:
    
    دل اگر خدا شناسي همه در رخ علي بين
    
    به علي شناختم من به خدا قسم خدا را
    
    به خدا كه در دو عالم اثر از فنا نماند
    
    چو علي گرفته باشد سر چشمه بقا را
    
    علي همچون ابر رحمتي روز جزا عطشي وسيع را به شفاعت مي آيد. اگر نه همه در آتش قهر الهي مي سوزند:
    
    مگر اي سحاب رحمت تو بباري ارنه دوزخ
    
    به شرار قهر سوزد همه جان ما سوا را
    
    امام علي مظهر كرم و بخشش است، به طوري كه درحال ركوع انگشتر خويش را به مردي مستمند مي بخشد. او در اواخر عمر مباركش از پسر بزرگ خود حسن مي خواهد كه قاتلش عبدالرحمن ابن ملجم به آيين اسارت رفتار كند و به او شير و نان دهد.
    
    در خانه حضرت علي باب الحوائج است، پس:
    
    برو اي گداي مسكين در خانه علي زن
    
    كه نگين پادشاهي دهد از كرم گدا را
    
    بجز از علي كه گويد به پسر كه قاتل من
    
    چو اسير توست اكنون به اسير كن مدارا
    
    طبع شاعر در برابر سيماي الهي علي در مي ماند. نمي داند او را چه بنامد:
    
    نه خدا توانمش خواند، نه بشر توانمش گفت
    
    متحيرم چه نامم شه ملك لافتي را
    
    اين حيرت در مثنوي <شب و علي> نيز رخ مي نمايد:
    
    در جهاني همه شور و همه شر
    
    ها علي بشر كيف بشر
    
    <ديوان شهريار: ج1، ص 616>
    
    به قول زنده ياد استاد <مهرداد اوستا>، شاعر معاصر: <با سرودن اين غزل پرشور و عارفانه و شعر <شب و علي> در مثنويهاي شيواي خويش، سيماي شهريار آن سيماي ملكوتي و آن نغمه آسماني، همانند با خورشيد تابندگي مي گيرد. >3
    
    شهريار در مثنوي <شب و علي> خواننده را سوار بر شانه هاي زخمي تاريخ تشيع به پشت اعصار مي كشاند و او را در خلوت تاريك كوچه هاي كوفه به تماشاي عدالتي مظلوم مي برد. عدالتي كه با شتابي درخشان در متن شب مي لغزد. با آمدنش شب از چشمان كودكان يتيم كوفي مي ريزد.
    
    استاد شهريار اين همه را با مهارت و توانايي شگرفي مي سرايد:
    
    ناشناسي كه به تاريكي شب
    
    مي برد شام يتيمان عرب
    
    پادشاهي كه به شب برقع پوش
    
    مي كشد بارگدايان بر دوش
    
    <ديوان شهريار: ج. ، ص616>
    
    علي در سخت ترين شرايط به ياري حضرت رسول (ص) مي شتافت. او شب هجرت پيامبر (ص) از مكه به مدينه براي فريفتن دشمنان در رختخواب آن حضرت خوابيد:
    
    عشقبازي كه هم آغوش خطر
    
    خفت در خوابگه پيغمبر
    
    شاعر، صحنه ضربت خوردن حضرت علي را در اين مثنوي چنين تصوير كرده است:
    
    ماه محراب عبوديت حق
    
    سر به محراب عبادت منشق
    
    همين مضمون در شعر <آغلار> كه شاعر به زبان مادري خود (تركي آذربايجاني) سروده، به زباني سوزناكتر بيان شده است:
    
    علي، شق القمر، محراب تيليت قان
    
    قولاق وئر، مسجد اوخشار، منبر آغلار
    
    علي دن شهريار سن بيراشاره
    
    قوجاقلار قبري مالك اشتر آغلار
    
    <كليات اشعار تركي شهريار، تهران، نگاه زرين، 1367، ص189>
    
    وقتي حضرت علي (ع) در جنگ خندق (احزاب) با عمر و بن عبدود روبرو شد. پيامبر اكرم فرمود: <امروز تمامي اسلام با تمامي كفر روبرو شده است. >استاد شهريار با استناد به اين فرمايش پيامبر (ص) و نيز حديث شريف <لافتي الاعلي، لاسيف الا ذوالفقار> در غزل <قيام محمد> چنين سروده:
    
    به ذوالفقار علي ديدي استقامت اسلام
    
    كنون به قامت قائم ببين قوام محمد
    
    <ديوان شهريار: ج 1، ص 97>
    
    خميرمايه مثنوي <ورود به مدينه طيبه> نيز همين احاديث است:
    
    سلام اي عرصه گاه جنگ خندق
    
    سلام اي جلوه گاه خنده حق
    
    علي اينجا شكست از كفر سد را
    
    بخاك افكند اين عبدود را
    
    در اينجا نعره زد عمرو مقاتل
    
    در اينجا كفر شد با دين مقابل
    
    پيمبر ناله كرد و يا ولي گفت
    
    پس آنگه <لافتي الاعلي>گفت
    
    <ديوان شهريار: ج 1، ص 1061>
    
    قطعه <شاهكار خلقت> بااقتباس از نوشته <جرج جرداق> انديشمند مسيحي شكل گرفته است:
    
     به من بگوي كه اين فرد جمع و جامع كيست؟
    
    كسي بجوي كه اين وصف را سزا باشد
    
    به جان دوست كه او جز علي نخواهد بود
    
    علي عجيب ترين خلقت خدا باشد
    
    <ديوان شهريار ج 1، ص 1045>
    
    شهريار در قطعه اي ديگر سيماي علي را <از دريچه چشم مخالفين> مي نگرد:
    
    گواه فضل تو آن به كه دشمنان باشند
    
    مثل خوشست و بمصداق خوشتري هم وصل
    
    يكي به گفته <شبل المثل> بر زنديق
    
    ببين كه گفته به وصف علي خطابي فصل
    
    علي است نسخه فردي كه شرق و غرب جهان
    
    دگر نديد سواري از او مطابق اصل
    
    <ديوان شهريار، ج 2، ص 1050>
    
    <لوح عبرت> مثنوي ديگري است از شهريار كه بيانگر داستان بازگشت حضرت علي(ع) و يارانش از جنگ صفين است:
    
    علي آن شاهباز قاب قوسين
    
    به گاه بازگشت از جنگ صفين
    
    پياده پاي مي كوبد پياپي
    
    سران لشكر اسلام، با وي
    
    به پشت سر نهاده شام، شيدا
    
    سواد كوفه اش از پيش پيدا
    
    ديوان شهريار، ج 2، ص 1074
    
    فرمايش حضرت علي خطاب به شريح - كه قاضي خيانتكار و نيرنگبازي بود - را در يك مثنوي زير عنوان <مولا علي و شريح قاضي> آورده است:
    
    طلب كرد او را علي شاه مردان
    
    نگاهي بدو كرد چون شير غضبان:
    
    برانداختي خانه دين و دنيا
    
    نه اينجا دگر خانه داري نه آنجا
    
    <ديوان شهريار ج 2، ص1065>
    
    <انا مدينه العلم و علي بابها> اين حديث كه از حضرت محمد(ص) است، در <مفاخره علي به فاطمه> سروده شده است:
    
    من علي شاه ولايت به دو عالم سمرستم
    
    شهر علمست رسول الله و من باب درستم
    
    <ديوان شهريار: ج 2، ص 1137>
    
    حضرت علي تلاشها و رنجهايي را كه فاطمه متحمل مي شد، هماره ارج مي نهاد:
    
    برو بكار خود اي دون كه در ديار علي
    
    بعالمي نفروشند مويي از زهرا
    
    <ديوان شهريار: ج 2، ص1088>
    
    در زمان حيات علي(ع) چه ستمها كه در حقش روا نداشتند:
    
    غبار غم فروپوشيد آفاق
    
    علي آئينه اي متروك بر طاق
    
    <ديوان شهريار: ج 1، ص408>
    
    ولي اينك عشق علي هر دل منصفي را تسخير كرده است:
    
    علي اي صاحب شمشير ولواي توحيد
    
    اي به اسلام تو ايمان دو عالم تسليم
    
    <ديوان شهريار، ج 2، ص 1009>
    
    عشق و ارادت به مولاعلي<ع> فقط خاص شيعيان نيست. به طوري كه جرج جرداق مسيحي هم زبان به وصف او مي گشايد: <ماذا عليك يا دنيا لو حسدت قواك فاعطيت في كل زمن عليا بعقله و قلبه ولسانه و ذي فقاره>
    
    اي روزگار! تو را چه مي شد اگر تمام نيروهاي خود را بسيج مي كردي و در هر عصر و زماني، بزرگمردي به نام علي را، بدان عقل، بدان قلب، بدان زبان و بدان شمشير به انسانيت عطا مي كردي!
    
    چه بودي اگر هر زمان چون علي
    
    يكي زادي از مادر روزگار
    
    ترازوي عدلي چنان مستقيم
    
    ستون اماني چنان استوار
    
    همان گونه از ظلم بنياد كن
    
    همان گونه بر زخم مرهم گذار
    
    شاعر اگر چه جزء سادات است، از اين كه علي گونه نيست اشك حسرت مي ريزد. با اين همه از شفاعت مولايش نااميد نيست:
    
    جز يك نسب كه از تو به خود بسته چيستم
    
    من آن چنان كه آل علي هست نيستم
    
    اما مرا هم اي علي از خود مران، كه من
    
    تا چشم داشتم به حسينت گريستم
    ****************
    شفيعم كن علي را و خدايا مشكلم بگشاي
    
    كه جز دست علي و آل او مشگل گشايي نيست
    
    <ديوان شهريار: ج 2، ص 1177>
   
    
    در جلد دوم ديوان شهريار ترجمه فارسي ابياتي از ديوان منسوب به اميرالمؤمنين نيز آمده است.
    
    ديوان چند جلدي اين شاعر دلسوخته ديار آتشها سرشار از گلسروده هايي است كه از گلستان ولاي علي(ع) گرد آمده است. آن همه را در چنين گلداني كوچك نمي توانستم جاي داد. آن چه تقديم شد دسته گلي است بر مرقد مقدس مولا علي(ع).
    
    بهتر آن كه مصرع واره هايي از شعر <علي يا انسان كامل> پايانه اين نوشتار باشد:
    
    يا علي نام تو بردم نه غمي ماند و نه همي
    
    بابي انت و امي
    
    گوييا هيچ نه همي بدلم بود، نه غمي
    
    بابي انت و امي. .

www.facebook.com/aliasghar.sheardoost