جستارهایی در جغرافیای فرهنگی فرارودان-دکترعلی اصغرشعردوست-ویراست فارسی

با توجه به استقبال گسترده ی غیر فارسی زبانان به مجموعه ی موضوعات و مفاهیم کمتر مطرح شده در این کتاب، ویراست روسی و انگلیسی آن نیز چندی پیش به چاپ رسیدکه به زودی در همین سایت خلاصه ای از پیشگفتارها به زبان روسی و نیز انگلیسی معرفی خواهد شد . در بخشی از مقدمه ی این کتاب آمده است:زبان فارسی یکی از پیشینه‌دارترین زبانهای اقوام جهان است و صرف نظر از تحولاتی که طی اعصار مختلف به خود دیده، تا قرنها زبان میانجی بخش وسیعی از قارة پهناور آسیا بوده است. بی‌تردید این زبان، پس از زبان عربی، دومین زبان فرهنگی جهان اسلام است و باز هم بعد از زبان عربی، به اندازة زبان فارسی کتاب و اثر آفریده نگردیده است. ابن بطوطه سیاح معروف سدة هشتم هجری قمری، در یکی از مسافرتهای خود به دربار چین از نفوذ زبان فارسی در این سرزمین صاحب تمدن چنین می‌گوید:
امیر بزرگ قرطی که امیرالامرای چین است، ما را در خانة خود مهمان کرد و دعوتی ترتیب داد که آن را «طوی» می‌نامند و بزرگان شهر در آن حضور داشتند ... سه روز در ضیافت او بسر بردیم. هنگام خداحافظی پسر خود را به اتفاق ما به خلیج فرستاد ... پسر امیر در کشتی دیگری نشست. مطربان و موسیقی‌دانان نیز با او بودند و به چینی و عربی و فارسی آواز می‌خواندند. امیرزاده آوازهای فارسی را خیلی دوست می‌داشت و آنان شعری به فارسی می‌خواندند، چند بار به فرمان امیرزاده آن شعر را تکرار کردند، چنان که من از دهانشان فرا گرفتم و آن آهنگ عجیبی داشت و چنین بود:
تا دل به محنت دادیم     در بحر فکر افتادیم
چون در نماز استادیم     قوی به محراب اندری

این سخنان ابن بطوطه نشان دهندة آن است که این زبان از چنان اقتدار و شیوایی برخوردار بود که بدون نیاز به لشکرکشی، تا اقصای مرزهای کشورهای غیرهم‌زبان را نیز در هم ‌نوردید و حتی مهاجمان بیگانه، نه تنها کوششی برای زدودن آن نکردند، بلکه تحت تأثیر شیوایی آن، خود به سرودن شعر فارسی می‌پرداختند. تنها سلطان محمود، یا ملکشاه و سنجر نبودند که سرایندگان شعر فارسی را تشویق و ترغیب می‌کردند تا کتابهایی به نام آنان به فارسی بنویسند، بلکه تقریباً همة امیران و شاهزادگان شیبانی، منغیتی و اشترخانی با تخلص‌هایی، همچون عوض غازی، دیری، بزمی، رستم، وفایی، عزیزی، عاجز و غیره به فارسی شعر می‌گفتند و مشوق و مروّج زبان فارسی در قلمرو خود بودند.
فارسی دری با این که در آغاز با سرزمینهای باختری ایران پیوند داشت و در آن نواحی سر برآورد، سرانجام گویا در خراسان و فرارود بالید و شکوفا شد. همچنان که زبان عربی در هلال خصیب و شمال افریقا در گفتگوی روزانة مردم رفته رفته جای زبانهای آرامی، قبطی و بربر را گرفت، زبان فارسی دری نیز زبانهای بومی دیگر را کنار زد و خود بر جای آنها نشست. در واقع، زبان منطقة فتوحات شرقی مسلمانان، فارسی دری بود، و بواقع سرزمین پهناور فرارود را باید اصلی‌ترین منطقة نضج‌گیری و انسجام زبان فارسی دری به شمار آورد. در حدود سدة سوم هجری، در سراسر ایران و فرارود، دو زبان کاربرد گسترده داشته است، فارسی دری که زبان تودة مردم بود و در گفتگوهای روزانه به کار می‌رفت و زبان عربی که زبان رسانه‌ای دین، حکومت و علم و ادب بود و از میان ایرانیان، تنها تحصلیکردگان در نوشت و خواند یا گفتگوهای رسمی از آن استفاده می‌کردند.
اگر زمانی گسترة زبان فارسی از ماورای هند و چین تا شمال افریقا و آسیای صغیر، آسیای مرکزی تا بخشهایی از اروپای شرقی تا بوسنی و آلبانی گسترش داشت و گویشوران به این زبان اثر ادبی و علمی می‌آفریده‌اند و امروزه با این که قلمرو گستردة گذشتة خویش را ندارد، اما هنوز هم در سه کشور ایران، تاجیکستان و افغانستان زبان رسمی است و در شماری از کشورهای دیگر، از جمله ازبکستان، قزاقستان، پاکستان، هند، آذربایجان، ترکیه و عراق مردمانی زندگی می‌کنند که به فارسی سخن می‌گویند و به این زبان شعر می‌سرایند.
در سالهای اقتدار بلشویکها بر آسیای مرکزی و علی‌رغم فشارهای شدید بر فارسی‌زبانان، بویژه در دوران ترور استالینی (1924-1953)، که هر زبان دیگری غیر از فارسی بود، بایستی امروزه بقایای آن را در موزه‌ها می‌کافتیم، چراغ آن خاموش نگشت و حتی در سالهایی که در این قلمرو قرآن مجید از میان توده‌های مردم جمع شده بود، مؤمنانی که می‌خواستند مقدسات دینی خود را پاس بدارند و اعمال و مناسک آن را بجا بیاوند و راه تعلیم آنها بر آنان بسته بود، در مناسبتهای دینی و مقدس چند غزل از حافظ می‌خواندند. بی‌شک این اخلاص و این علاقه به زبان، یکی از عوامل ماندگاری آن در میان مردم این حوزه می‌باشد.
* * *
روزگاری شاعری شوریده برای نگریستن در چگونگی گذشت عمر، آدمی را دعوت می‌کرد که بر کنار ‌جویی بنشیند و گذران عمر خویش را در آیینة آب در نگرد که چگونه برشتاب می‌گذرد و ما را بر رفتار او دستی نیست. نوشته‌ها نیز همچون آب، گذار عمر آدمی را نشان می‌دهد، دلبستگی‌های دیروز و امروز و سمت و سوی حرکت به سمت فردای آدمی در نوشته‌ها و ریخته‌های قلمی او به روشنی آشکار است.
سالها می‌گذرد تا آدمی جمیع اندوخته‌های خویش را بار دیگر مرور کند و رویکردی کلی بدانچه از سر گذرانیده، داشته باشد تا دگرباره اوراق پریشان خاطرات خود را یک به یک جستجو و سپس مدوّن سازد.
آنچه پیش روی شماست سفرنامة کسی است که قریب به بیست سال است که در هوای خراسان بزرگ می‌زید و در خصوص تاریخ و فرهنگ این قلمرو کهن تأملاتی دارد که اگر برای خواننده نفعی نداشته باشد، دست کم برای نویسندة آنها خط سیر حرکت و سلوک او را در این خطه نشان می‌دهد و می‌کوشد از خلال این سطور و مطاوی این نوشته‌ها، گذران عمر خویش را به تماشا بنشیند.