چهارشنبه, 28 اسفند 1392 ساعت 03:30
« نوروز و آیین های نوروزی در تاجیکستان »
مراسم و آيينهای نوروزی در نزد فارسی زبانان سه کشور ايران، تاجیکستان و افغانستان جشنی بزرگ و فرخنده محسوب می گردد و با آداب، سنن و آیین خاص گرامی داشته می شود. اما جشن نوروز برای مردم تاجیکستان جشن ملی نیاکان است و از آن به عنوان رمز دوستی و زنده شدن همه موجودات یاد می‌کنند. این جشن در تاجیکستان و برخی دیگر از نقاط آسیای مرکزی «عید سر سال» یا «عید سال نو»، «خیدر یا خیدیر ایام» نیز نامیده می شود. در حدود سال ۱۹۲۷ میلادی و سلطه شوروی بر این کشور، جشن نوروز در شهر خجند از لحاظ اولویت به عنوان نخستین عید اعلام شد. اما این مساله با انتقاد برخی از رهبران کمونیست این ناحیه مواجه گردید و به همین دلیل تا سال های دهه ۷۰ مردم تنها به طور خصوصی و شخصی در خانه ها و روستاهای خود این عید را جشن می گرفتند. تاجیکان، به مانند مردم ایران زمین و دیگر فارسی زبانان، به هنگام جشن نوروز از مراسم و آداب خاص و آیین ویژه برخوردار می باشند. روز نوروز در تاجیکستان بر طبق سال شمار دهقانی (کشاورزی) تاجیکی، از اول ماه حمل و به حساب میلادی ۲۱ یا ۲۲ مارس شروع می شود.
مراسم نوروز در نواحی مختلف تاجیکستان همراه با سنت های کهن تاجیکی عجین گردیده است. تاجیکان در ایام عید نوروز، خانه را پاک کرده و به اصطلاح خانه تکانی می‌کنند، همچنین ظروف خانه را شسته و تمیز می‌کنند تا گردی از سال کهنه باقی نماند و برابر رسم دیرینه نوروز پیش از شروع عید نوروز، بانوی خانه به هنگام طلوع خورشید، دو جاروی سرخ رنگ که در فصل پاییز از کوه جمع آوری کرده و تا جشن نوروز نگاه داشته‌اند را در جلوی خانه به حالت ایستاده قرار می دهند. زیرا رنگ سرخ در نظر آنان رمز نیکی و پیروزی و برکت است. پس از طلوع کامل خورشید، هر خانواده می‌کوشد تا هر چه زودتر وسایل خانه را به بیرون آورده و پارچه ای سرخ رنگ به نشانه و رمز نیکی و خوشی ایام سال، بر سردر ورودی خانه بیاویزد سپس وسایل را در داخل خانه مرتب چیده و با بازکردن در و پنجره هوای نوروزی و بهاری را که معتقدند حامل برکت و شادیست وارد خانه می‌کنند.
در این سرزمین، پختن شیرینی های سنتی و خاص همچنین طبخ غذاهای متنوع، جزء آداب و رسوم این ایام است. برگزاری مسابقه‌هایی مانند طناب کشی، مسابقه پرندگانی چون کبک و خروس جنگی، بُزکِشی و ورزشهایی نظیرکشتی محلی نیز در این ایام به شادی حاصل از بهار و جشن طبیعت می‌افزاید.
دیگر آیین ها و سنت های نوروزی رایج در کشور تاجیکستان عبارتند از:
**** مراسم حوت
مردم تاجیک بویژه کشاورزان، پیش از نوروز به برگزاری مراسم متعدد می پرداختند یکی از این مراسم، حوت نام دارد. حوت آخرین ماه سال بوده و از نظر کشاورزان زمانی مناسب برای کشت و کار بهار بشمار می آید تاجیکان از گذشته تا کنون در این ماه برای کشت و کار بهاری آماده شده و به یمن فرا رسیدن زمان کشت و کار و حیات زمین، در سه روز اول ماه حوت پس از افروختن آتش به شادی و سرور در گرد آن پرداخته و موسیقی، سرودخوانی، اجرای نمایش های ملی و مردمی، نقل و روایت اشعار و ضرب المثل های گوناگون را چاشنی این دور هم نشینی و شادی می ساختند. مردم تاجیک حوت را به جهت برخورادی از آب و هوای ناپایدار، به سه دوره تقسیم می کردند که از آن ۱۷ شبانه روز حوت، هفت شبانه روز عجوز، و سه شبانه روز عکس و نحس نامیده می شد. بعد از سه روز نحس، سال پایان یافته و سال نو یا نوروز از راه می رسید. از اعتقادات مخصوص به روزهای عجوز و عکس و نحس، حذر کردن از رفتن به سفر، برگزاری جشن های شادی بویژه مراسم عروسی، کوتاه کردن و چیدن ناخن و شست و شوی سر می باشد.
**** مراسم جفت براران
یکی دیگر از مراسمی که در گذشته پیش از کشت و کار دهقانان و چند روز قبل از نوروز همراه با آرزوی پر برکت شدن محصولات برگزار می گردید، مراسم «جفت براران» است و به همین دليل از نوروز به عنوان عيد بهار و آغاز کشت و کار برای کشاورزان نیز نام برده می شود.
جفت براران در اکثر مناطق در اواخر ماه حوت (اسفند) برگزار می شد. وقت کاشت و کار را دهقانان کهنسال و با تجربه معین می کردند. این اشخاص را در وادی خنگاب «شوگونی» می نامیدند و هر دهقان هنگام دشواری و گرفتاری از «شگونی» مدد و مشورت می گرفت. مردم روستاهای وادی های حصار، کولاب و غرم مراسم جفت براران را تقریبا به یک شکل انجام می داده اند. در این مراسم که با حضور تمامی اعضای خانواده همراه بوده است، دهقانان پس از طبخ پلو، نان فطیر و یا غذای مربوط به این مراسم، ۱۵ تا ۲۰ نفر از کهنسالان را به واسطه برکت وجودشان دعوت می کرده و پس از پذیرایی و تناول از خوراک های پخته شده، از دعای بزگان مجلس با این مضمون برخوردار می شدند: «مزید نعمت، زیاده دولت (سعادت، سربلندی و برکت فراوان)، برار کار (به نتیجه رسیدن و سرانجام نیک یافتن کار)، صحت و سلامتی خُرد و کلان (کوچک و بزرگ)، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان»
**** «مراسم گل گردانی همراه با نوای بلبل خوانی»
یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز و کارهای کشاورزی «گل گردانی» نام دارد. مراسم گل گردانی را بایچیچک یا بایچیچک گویی نیز می نامند. مردم تاجیک از زمان‌های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه دهی گل‌ها و درختان به گل گردانی می‌پرداختند. در گذشته وظیفه گل گردانی بر عهده بزرگسالان بود. اما این مراسم اکنون در اکثر محل‌ها توسط بچه‌ها و جوانان انجام می‌شود. این مراسم به این صورت اجرا می‌شود که پیش از فرا رسیدن نوروز گل گردان ها و کودکان به دره و کوه و دشت و تپه رفته و از آنجا گل زردک یا سیاهگوش (بایچیچک) می‌چینند. سپس با دسته‌های گل، روستا به روستا می‌گردند و به ساکنان آنها، مژده رسیدن بهار و پایان یافتن زمستان و آغاز کشت و کار بهاری را با اشعاری از جمله اشعار زیر، نوید می‌دهند:
بهار آمد ، بهار آمد
به دهقان وقت کار آمد
به دوستان گل قطار آمد
بهار نو مبارک باد
سنگ آمد . سنگ آمد
پیش بز لنگ آمد
میربچه به جنگ آمد
بهار نو مبارک باد
بهار آمد به صد الوان
نیمش برف و نیمش باران
که طوطی در قفس نالان
بهار نو مبارک باد
بهار آمد به نیک روزی
به بارانِ شبان روزی
بچین گل های نوروزی
بهار نو مبارک باد
*******
و یا
گل آوردیم از آن پایان
خبرت می‌کنیم دهقان
بده غله به گل گردان
بهار نو مبارک باد
************
و یا
ای چیچک بای چیچک
گل گل‌ها بای چیچک
بوی بهار بای چیچک
بای چیچک آمد لوچک
تماشا کن کیلین چک
ای خاله خاندار
هرچه می‌خواهی برار
در «خجند» نیز از ویژگی‌های مراسم بای چیچک این است که کودکان با توجه به افراد خانواده، مضمون ترانه را انتخاب می‌کنند و می‌خوانند.
مثلا چنانچه زن و شوهر در انتظار فرزند پسر باشند، این بخش از ترانه را بسیار می‌خوانند:
بای چیچک بای چیچک
تخته چه و تخته چه
خدا دهد پسرچه
و اگر زن و شوهر در انتظار فرزند دختر باشند کودکان با صدای بلند این بخش از ترانه بای چیچک را می‌سرایند:
بای چیچک، بای چیچک
ریکه چه ریکه چه
خدا دهد دخترچه
اما برای خانواده‌ای که هنوز فرزندی به دنیا نیاورده‌اند با ذکر نام عروس، ترانه ویژه مراسم بای چیچک را قرائت می‌کنند:
بای چیچک، بای چیچک
حبیبه خان کیلین چک
سال دیگر این روزا
می‌جنبانند بیلن چک
مراسم بای چیچک نزد هر خانه با توجه به استقبال صاحبخانه از کودکان به پایان می‌رسد، یعنی چنانچه صاحبخانه از کودکان پذیرایی مقبول انجام دهد، این بیت را به عنوان قدردانی از لطف صاحبخانه به تکرار می‌سرایند:
احمد احمد
دادَگی به رحمت
(به دهنده تشکر)
ولی اگر صاحبخانه با هر دلیلی در را باز نکند یا از کودکان پذیرایی نکند آنان با صدای آرام می‌خوانند:
اخنه اخنه
ندادگی زخنه
(ندهنده خصیص)
البته باید گفت جشن بایچیچک یا گل بهمن روز و یا گل گردانی تاریخ بخصوصی ندارد و وابسته به میل طبیعت است و هرگاه نخستین گل‌های بهمن جوانه بزنند و کودکان این گل‌ها را پیدا کنند، مژد رسیدن بهار در کوی و برزن طنین می‌اندازد.
ناگفته نماند که این مراسم در مکان های مختلف با نام های خاص نامیده می شود بطور مثال مردم دره «حصار» و تاجیکان استان «سرخان دریا» ازبکستان این مراسم را با نام «گل‌گردک» برگزار می‌کنند.
تاجیکان دره «قشق دریا»، «سمرقند»، دره «زرافشان»، «فرغانه» و غیره هنگام گل‌گردانی (در گویش محلی به «گل بهمن» می‌گویند) گل‌ها را در دست گرفته و این مراسم را تحت عنوان « بای چیچک»یا «بای چیچک گویی» دایر می‌کنندو ساکنان برخی از روستاهای بالادست دره زرافشان این مراسم را «بای کندک» و «کندکی» نیز می گویند. و در برخی محل ها نام بهار نو مبارک باد و گل نوروزی هم معمول است.
**** مراسم )سُمَنَک یا سمنو) پزان
)سُمَنَک یا سمنو) از بهترین غذاهای نوروزی است که از جوانه گندم - که نماد سبز بودن و رویش است - و آرد تهیه می‌شود و یکی از اجزای اصلی سفره هفت‌سین یا خوان نوروزی به‌شمار می‌آید. البته مراسم سمنوپزان در کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان مهمترین رسم نوروزی است. با وجود این، این خوراکی در این کشورها به ندرت در طول سال خورده می‌شود و تنها در نوروز زینت بخش سفره‌های نوروزی است. این غذا در کشورهای دیگر به‌نام‌های سمنی٬سوملک٬سومنک و سومولوک هم شناخته می‌شود.اما در تاجیکستان مهمترین خوراکی تاجیکان برای نوروز که در تمام مناطق تاجیکستان عمومیت دارد، سمنو (سمنک یا سملک) است که هنگام پختن آن آوازی هم زمزمه می‌کنند، نواهایی نظیر:
بوی بهار است سُمَنک،
آش نَهار است سمنک،
از گل گندم سمنک،
خوردن مردم سمنک
ديرباز نوروز را مقدس مي دانند و با دعا و نيايش هاي ويژه که در رسوم گل گرداني، سمنو پزي ، کلوچه پزي دارند به استقبال نوروز مي روند و رسيدن بهار را با گل گرداني گل هاي نرگس ، سياه گوش و گل هاي بهمن خبر مي دهند.نان تاجيكي اگرچه همواره خوشمزه و پرطرفدار است اما در ايام نوروز با پيوستن انواع شيريني هاي محلي از طعم و جاذبه بيشتري برخوردار مي شود. آيين تهيه و پخت «سمنک» يا «سمنو» در همه مناطق اين کشور هنوز هم باقي است و پس از اعلام استقلال به جدول جشن هاي رسمي عيد نوروز وارد و دوباره احيا شده است. آيين پخت سمنک نوروزي که تا به حال بيشتر خاص مردم روستاهاي تاجيکستان بود، هم اکنون در ميان ساکنان شهرها نيز اجرا مي شود. سمنک را در تاجيکستان عمدتا زنان مي پزند و براي اين کار از قبل در ظروف روباز گندم را به خيس مي گذارند و تا زمان سبز شدن دانه هاي گندم انتظار مي کشند. در روز هاي آمادگي براي برپايي جشن نوروز شيره اين گندم را با آرد مخلوط کرده به ديگ مي ريزند و روي آتش براي پخت مي گذارند. پخت سمنک از صبح زود دو روز قبل از عيد آغاز مي شود و براي اين که سمنک خيلي دير مي پزد، زنان طباخ گرد ديگ جمع شده و تا پخت آن با زدن دف در وصف نوروز ترانه مي خوانند. به عقيده تاجيک ها، در زمان پخت سمنو حاجتمندان مي توانند حاجت بگيرند و بيماران نيز شفا يابند و به اين خاطر سمنو به معني استقبال از بهار و در بين تاجيک ها شفابخش است
در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه زنان با آرزوي نيك به داخل ديگ سمنك هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) مي اندازند. گفته مي شود هنگام توزيع سمنو اين سنگها و گردوها به كاسه هر كسي افتاد، وي به آرزويش خواهد رسید.
در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه زنان با آرزوي نيك به داخل ديگ سمنك هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) مي اندازند. گفته مي شود هنگام توزيع سمنو اين سنگها و گردوها به كاسه هر كسي افتاد، وي به آرزويش خواهد رسید.
**** آتش پَرَک (نظیر مراسم چهارشنبه سوری)
«آتش پَرَک» یکی از آيينهای نوروزی است که به هنگام فرا رسيدن نخستين روز ماه فروردين يا سال نو صورت می گيرد. سه گلخن (مشعل) از چوب درخت سرو روشن کرده می شود و مردم، بخصوص جوانان از بالای شعله آتش پریده و عبارت « سرخی تو از من و زردی من از تو!» زمزمه می کنند می گويند و اين گونه کينه و کدورت و غم و درد را از وجود خود بيرون می کنند.
***پختن باج
در نوروزگاه های تاجیکستان تشکیل مردم برای برگزاری نوروز جمع و همگان را میهمان غذاهای سنتی خود را می کنند.یکی از غذاهای معروف این روزها «باج» نام دارد در این غذا کله و پاچه گوسفند را با گندم پخته و به عنوان خوراکی لذیذ از آن استفاده می کنند.
*** پختن چَلبَک
در تاجیکستان، آیین نوروز با نام زن در هم آمیخته است. مراسم «چلپک پزی» مربوط به دوره کشاورزی باستانی این سرزمین است. زنان چلبک دسته جمعی می پزند و آنرا با دیگران تقسيم می کنند، سپس مقداری روغن چلبک را به شاخ گاو می مالند و معتقد هستند این کار به گاو نیرو می دهد.
این رسم حکایت از آن دارد که سرکرده اولینِ فرهنگ کشاورزی، زنان، بشمار آمده و در نوروز به عنوان دورکننده بدی ها و زشتی ها مورد تکریم قرار می گرفتند. بیشتر غذاهای نوروزی در کشور تاجیکستان به دست زنان پخته می شود؛ پختن نان شیرمال، نان راچله، کمانچه و...
هنگام روشن کردن آتش دیگ، زنی که در تاجیکی "بی آنون" نامیده می شود، آیاتی از قرآن را می خواند. دختران دم بخت در این روزها به خانه نوعروسان می روند و عروسان به دختران دم بخت، دستمال دست دوز خود را هدیه می دهند.
**** آراستن سفره هفت شین و هفت سین
مردم تاجیک در برخی از مناطقبه هنگام نوروز به نشانه روشنی و پاکی بر روی یکدیگر آب پاشیده و در خانه ها، دسترخان ها (به معنی سفره در گویش تاجیکی) هفت شین و هفت سین می گستراندد، تاجیکان بر سر سفره هفت شین، «شمع» را به نشانه روشنی و رمز پیروزی نیکی و روشنی بر بدی و تاریکی، «شیر» را به نشانه سفیدی، پاکی و سفید بختی در تمام سال، «شیرینی» را به نشانه شیرین کامی و عزیز بودن، «شکر» را به نشانه شیرینی عمر و زندگی، «شانه» را به نشانه زیبایی و رمز عمر بابرکت، «سنجد» را به نشانه عمر طولانی، «سبزه» را به عنوان رمز سلامتی، «سیر» را به عنوان رمز صداقت، «سمبوسه» به نشان مهمان نوازی و رمز نگهداری حرمت نان و نمک، «سمنو» را به عنوان رمزی از نعمت سیری و سرسبزی و برکت، «اسپند» را به نشانه بهبودی و درمان درد و رمز تندرستی و «سیب» را به عنوان رمزی از فراوانی روزی بر آن قرار می دهند و به انتظار فرا رسیدن نوروز در لحظه موهود می نشینند.
**** گلگشت نوروزی در تاجیکستان
اما باید گفت که تاجیکان جشن نوروز را بر خلاف ایرانی‌ها به خیابان‌ها می‌کشانده و همه در آن شرکت می‌کنند.امروزه نیز هزاران تن از ساکنان شهر دوشنبه و حومه آن برای تفریح و تفرج و برخورداری از نسیم فرح بخش نوروزی از خانه ها بیرون آمده و در نخستین روز از نوروز به سير وگشت و گذار عيدانه در فضاهای سبز شهر و گلگشتها (باغ و بوستان، تفرجگاه) شهر می پردازند و از آن به گلگشت نوروزی یاد می کنند. جشن نوروز در تاجیکستان طی 3 الی 4 روز به این منوال ادامه می یابد.
منتشرشده در
در تاجیکستان
آخرین‌ها از Super User
- درگذشت احياگر موسيقي «فلك» ، صفحه اول روزنامه اعتماد 1402/12/2
- بعثت شادابي حيات - صفحه اول روزنامه اعتماد 1402/11/18
- حضور در تئاتر لیلی و مجنون در تالار وحدت ؛ نمایشی از یعقوب صدیق جمالی
- عکس خوانی دکتر شعردوست (دیپلمات سابق و پژوهشگر آسیای میانه و قفقاز)
- بزرگداشت هشتادوچهارمین سالگرد تولد استاد ساوالان
