آذربایجان غزلی نین انکشافیندا فضولی نین عوضسیز رولو/ نقش بی نظیر فضولی دررشدغزل درترکی آذربایجانی

یا خود:

اولسایدی منده کی غم فرهاد مبتلاده                              بیر آه ایله وئرردی مین بیستونو باده...

بو کیمی نمونه لر فضولی غزللری آراسیندا چو خلوق تشکیل ائتمکده دیر. یوخاریدا قید اولوندوغوکیمی فضولی غزللری نین ساده لیگی و آیدینلیغنیدان سؤز آچدیقدا بوغزللرین بدیعی گؤزه للیک لرینه گؤز یومماق فیکرینده دئیلیک. داهی شاعر شعر ده اوبراز و تصویر یارادان عنصرلره طبیعی بیرحرکت بخش ائدیر. بئله جه  اونون غزللرینده بدیعی صنعتلر و استتیک عامللر نه تکجه دیلین و دوشونجه نین طبیعی جریانی قارشیسیندا هیچ بیرمانعه یاراتمیر، عکسینه بو طبیعی حرکته خدمت ائدییر. فضولی جناس، ایهام، تضاد، مراعات نظیر، تشبیه، تلمیح و دیگر بدیعی صنعتلردن چوخ یارارلانیرسا دا، اونون غزللری هئچواخت دولاشیق و چتین دئییلدیر. چونکی فضولی غزللری نین هر بیر بیتی شعرین یارانیشی اوچون لازم اولان لینفویستیک استتیک و لینقویستیک عامللرین هامیسی نین عینی واختدا حاضیر اولماسی ایله فورمالاشیر.

مولانا فضولی بیر چوخ کلاسیک شاعرلرین عکسینه، اؤزقدرتینی نمایش اتئدیرمک اوچون بدیعی صنعتلردن استفاده ائتمیر، اونون غزللرینده  هر بیر صنعت بدیعی تفکر و ایفاده ائدن عمومی ترکیبین و کمپوزیسیانین بیر حصه سی و عضو وکیمی اشتراک ائدیر.

فضولی غزلینده ادبی صنعتلرین ایشلمنمه سینی گؤسترمک اوچون چوخلو مثاللار وئرمک اولار. لاکین بوایش ائله ده یئنی و گوونجه لایق بیرایش اولمادیغی اوچون اوندان واز کئچیریک.

اوکی، علمی نقطۀ نظردن اهمیته مالک دیر شاعرین فردی اسلوبونون منظره سینی وئرمک دیر. اثرلرینده هند مکتبی نین ایلک قیغیلجیم لاری گؤزه چارپان شاعرلر سیراسیندا فضولی نین ده آدین چکمه لی ییک. بیلیر سینیز کی هند مکتبی هجری قمری اونونجو عصرین اوللیندن، اون ایکینجی عصرین اورتالارینا قدر هندیستاندا، ایراندا و کیچیک آسیادا قدرتلی و آپاریجی بیرمئتود کیمی یاییلمیشدیر. هند اسلوبو صائب تبریزی، کلیم کاشانی و بیدل دهلوی کیمی شاعرلرین همتی ایله انکشاف نقطه سینه چاتیرسا دا، اهلی شیرازی، فضولی بغدادی و وحشی بافقی نین اثرلرینده اونون ایلک نمونه لرینه راست گلیریک. بونا اساسا فضولینی هند مکتبی نین قاباقجیل نماینده لریندن سایمالی ییق. گرچی بومسئله ایندی نین اؤزونه دک جدی شکیلده عالیملرین و تدقیقاتچیلارین دقتینی جلب ائتمه میشدیر. فضولی نین فردی اسلوبو، عراق سبکینین، سلیسلیگی و شیرینلیگی ایله هند مکتبی نین خیال اینجه لیگی نین بؤیوک باجاریقلا بیربیرینه جالانماسیندان میدانا چیخیر.

داهی شاعریمیزین اثرلرینده هند مکتبینه خاص اولان بعضی عنصر لره و المنتلره تئز تئز راست گلیریک. بونلاردان تشبیه تمثیل  (یا معادله اسلوبو)، تشخیص و تضادا خصوصی اشاره ائتمک اولار. تشبیه تمثیل (تمثیل خاراکترلی تشبیه) هند اسلوبوندا آپارایجی صنعت دیر. فضولی نین اکثر غزللرینده تصویرلر بو نوع تشبیه اوزره قورولور. تشبیه تمثیل عادتا بیربیتده ایفاده اولونور. بئله کی، شاعر بیرینجی مصراعدا سؤیله دیگی فیکری ثبوت ائتمک و یا خود اونو آچیلاماق اوچون ایکینجی مصراعدا بیر مثال وئریر. فضولی غزللرینده تشبیه تمثیل صنعتی نین بیر نئچه نمونه سی:

قاشلارین طاقینه وئرسم دل سوزان، نه عجب                        رسم دیر آسیلا قندیل نظرگاهلارا

***

موی ژولیده م له تیغیندن اومیدیم کسمزم                      ای فضولی خالی اولماز برق لامعدن سحاب

***

قیلساوصلین شامیمی صبحه برابر یوخ عجب                    رسم دیر فصل بهار اولماق برابر روز و شب

***

اولور قدیم دو تا عشقین یولوندابیر بلاگورکج                    طریق اهلینه عادت دیر تواضع آشناگؤرکج

***

تشبیه تمثیلدن علاوه، تشخیص صنعتی ده هند اسلوبوندا خصوصی اهمیت داشییر.

دمادم مردم چشمیم ایچر قان زلف و خالیندان               بلی اکثر معاشی اهل دریانین قارادان دیر

***

عشق سرگشته سی یم سیل سرشک ایچره یئریم                بیرحبابم کی، هوادان دولودور پیرهنیم

بو نمونه لرده (تشخیص صنعتیندن استفاده اولوناراق گؤزون ببه یی و حباب آدام کیمی نظرده توتولموشدور.

تضاد، یا خود مطابقه ده هند مکتبی غزلینده چوخ ایشله دیلن بدیعی صنعتلردن دیر:

وصلین منه حیات وئریر، فرقتین ممات          سبحان خالقی، خلق السموات و الممات

***

بلند و پست عالم شاهد فیض وجودون دور               دگیل بیهوده اولماق، یوخ ایکن ارض و سما پیدا

فضولی نین غزللرینده نه عراق مکتبی نین تفریطچیلیگیندن اثروار، نه ده کی سونرالار هند مکتبینی اوچوروما سالان افراطچیلیقدان. صفویه حکومتی نین تشکیلی و شیعه لیک مذهبی نین رواج ائتمه سی ایله، عرفان و تصوف ده شیعه وی فورمادا اؤزونو گؤسترمیش داها دوغروسو، شیعه وی خصوصیتلره ملاک اولان یئنی بیر عرفانی  تفکر نؤعو فورمالاشمیشدیر. مولانا فضولی ده رین عقیده لی بیر شیعه شاعری کیمی اؤز غزللرینده شیعه عرفانینا دوغرو یؤنلمیشدیر.

فضولی نین تورکه غزللرینی مؤضوع و مضمون باخیمیندان آراشدیردیقدا اوچ اساس مرحله نی معینلشدیرملک اولار: بیرینجی مرحله ده شاعرین غزللری داها چوخ بشری و یا خود ناسوتی سئوگی یه میل گؤستریر وهله، معنوی و الهی درینلیگه چوخ مالک دئییل.

آشیان مرغ دل زلف پریشانیندا دیر                        هاندا اولسام ای پری کؤنلوم سنین یانیندا دیر...

***

صبادان گول اوزونده سونبول پرپیچ و تاب اوینار        سانا سان پر اچیب گلشند عبیر مشکین غراب اوینار...

ایکینجی مرحله ده شاعر عاشقانه غزلدن عارفانه غزله کئچیر. دهادو غروسو، اونون غزلی خاکدان افلاکه قالخیر. فضولی یارادیجیلیغی نین بؤیوک بیر بؤلومو  بومرحله یه تصادف ائدیر:

اگر مراد ایسه وئرمک صفای جوهر روح                         فلک مثال یوروت ساغر شراب صبوح...

***

یا:

ای خوش اول مست کی، بیلمز غم عالم نه ایمیش        نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلیر غم نه ایمیش...

سونراکی مرحله ده ایسه کلاسیکلریمیزین آلیشدیغی عنعنه وی شرق عرفانیندان کئچه رک مذهبی عرفانا چاتیر و حتی دئمک اولار عرفانی غزلدن دینی –مذهبی غزله یئتیشیر. فضولی نین اون دؤرد معصوم علیهم السلام مدحینده یازدیغی غزللری همین مرحله یه عاید دییرلر.

ای غبار قدمین عرش برین باشینا تاج                      شرف ذاتینه ادنای مراتب معراج

***

یا:

ای اولوب معراج برهان علوشان سنه                   یئره ائنمیش گؤیدن استقبال ائدیب فرقان سنه

البته فضولی غزللرینده بعضی اجتماعی مؤضوعلارا دا تصادف ائدیریک. ماراقلی بوراسی دیرکی، شاعر بو غزللری نین اکثرینده اؤزونه مخصوص لیریک دیلین قورویوب ساخلاییر. او، حتی پئشه صاحبلری حاققیندا یازدیغی شهر آشوب خاراکتری داشییان غزللرینده بئله، بؤیوک صنعتکارلیقلا لیریک اوبرازلاری و تصویرلری معین بیر پئشه یه عاید اولان ترمینلر و ایفاده لر جالایاراق پارلاق صنعت نمونه لری یارادیر:

صبح چکمیش چرخه، چالیمش داشه تیغین آفتاب           ظاهر ائتمیش اول مه دلاکه عین انتساب

دم به دم تحریک تیغیندن بولور باشلار صفا                   ائیله کیم سو موج اروب، ظاهر فیلیر هر دم حباب

فضولی نین غزل یازماقدا الده ائتدیگی بویوک نائیلیت لر، سونراکی دؤرلرده آذربایجان غزلی نینی داهاچوخ یاییلماسینا سبب اولموشدور. آذربایجان دیلینده غزل یازماق بیرادبی عنعنه اولاراق قوسی تبریزی، روحی بغدادی، صراف تبریزی، ملا ولی ودادی، ملاپناه واقف، حیران خانم، خورشید بانو ناتوان، آقا مسیح شیروانی، قاسم بگ ذاکر و دیگر شاعرلرین واسطه سیله داوام ائتدیریلیر. اون دوققوز و نجو عصرین ایکینجی یاریسی وایگیرمینجی عصرین اوللرینده آذربایجان تورکجه سینده یازیب یارادان شاعرلرین چوخو غزله اوز توتوررلار. ایران آذربایجانیندان علاوه دیگر منطقه لرده بئله او جمله دن شوشا، قاراباغ، شماخی، شیروان، لنکران و باکیدا مختلف ادبی مجلسلر و جمعیتلر تشکیل اتدیلیر. بوتون بو ادبی ییغینجاقلاردا غزل دقت مرکزینده اولموشدور. تأسفله قید اولونان دؤرده یاشاییب یاراتمیش غزل شاعرلری نین اثرلری تامامیله ایشیق اوزوگؤرمه میشدیر. سونرالار فضولی مکتبینده علی آغا واحدکیمی غزل اوستادی یئتیشیر.

چاغداش شوق ادبیاتی نین ان مشهور نماینده سی اولان اوستاد سیدمحمدحسین شهریارین دا غزللرینده فضولی لیریکاسی نین مثبت تأثیری اولموشدور. سون سؤز اولاراق، آذربایجان جمهوریتینده فضولی غزل مکتبی نین یئنیدن داوام ائتدیریلمه سینه اشاره ائتمه لی یم. بورادا غزلی قدرتلی بیرپوئزیا فورماسی کیمی برپا ائتمک، دونیا شهرتلی کلاسیکلریمیزه اوجمله دن داهی فضولی یه حؤرمت کیمی قیمتلندیریلمه لی دیر.