آذربایجان غزلی نین انکشافیندا فضولی نین عوضسیز رولو / نقش بی نظیرفضولی دررشدغزل درترکی آذربایجان

 غزل کلاسیک شرق پوئزیاسی نین ان چوخ یاییلمیش فورماسی کیمی فارس ادبیاتیندا هجری قمری تاریخیله دؤردونجو عصردن باشلانیر. رودکی (اؤلوم: 329 هـ.ق)، شهید بلخی (اؤلوم: 325 هـ. ق) و دقیقی (اؤلوم: 368 هـ.ق) کیمی شاعرلرین اثرلری آراسیندا غزلین ایلک نمونه لرینه راست گلیریک. البته بعضی تدقیقاتچیلارین فیکیرلرینجه هجری قمری بئشینجی عصرین آخیرلارینا قدر غزل یا تغزل آنجاق قصیده نین باشلانیش بیتلرینه دئییلیرمیش. قصیده نین لیریک مضمونلو اولان ایلک بیتلرینه تشبیب یا خود نسیب ده دئییلیر.

بئشینجی عصرین آخیرلاریندان اعتباراً غزل، فارس پوئزیاسی نین بیرقولو کیمی اؤز مستقلیگینی الده ائتمیشدیر. آرتیق، شاعرلر قصیده، مثنوی و دیگر فورمالارلا یاناشی غزل یازماغادا میل گؤسترمیشلر. نئجه کی، خاقانی و نظامی کیمی قصیده و مثنوی یازماقلا مشهور اولان شاعرلریمیزین اثرلری آراسیندا بئله، غزل نمونه لرینه راست گلیریک. لاکین هجری قمری یئددینجی یوزایللیگین اوللرینه قدر هله غزل چوخ یازیلمیردی. یئددینجی عصر ده سعدی شیرازی، اؤزوندن اول یاشاییب یاراتمیش شاعرلرین –او جمله دن عطار، مولوی و عراقی نین غزل یازماق ساحه سینده تجربه لرینه دایاناراق و خصوصیله انوری نین غزللرینده ایشلنمیش ساده و سلیس دیلی نمونه گؤتوره رک، غزل یازماقدا یئنی بیر یول آچمیشدیر. فارس غزلی ینن حقیقی انکشاف مرحله سی بئله جه باشلانمیشدیر.

هـق سککیزینجی یوز ایللیکده حافظ شیرازی نین عوضسیز یارادیجیلیق نمونه لریله غزل، کمال ذیروه سینه قدر یوکسلمیشدیر. حافظدن سونراکی دؤرلرده «هند مکتبی» شاعرینی –او جمله دن صائب تبریزی، کلیم کاشانی و بیدل دهلوی نی فارس غزلی گؤرکملی نماینده لری کیمی قیدائتمک اولار.

آذری تورکجه سینده یارانمیش پوئزیانین الیمیزه چاتان و بیزه بللی اولان ایلک نمونه لری هجری قمری تاریخیله یئددینجی یوز ایللیگین شاعرلریندن اولان عزالدین حسن اوغلونا عاید دیر. حسن اوغلونون آزسایلی شعرلری آراسیندا بیر نئچه غزل ده وار. حسن اوغلونون غزللرینی آذربایجان تورک غزلی نین ایلسکین نمونه لری کیمی قبول ائتمک اولماز. چونکی بو غزللر اولدوقجا سلیس و گوجلودورلر و اونلارین بؤیوک و زنگین ادبی ارثه آرخالاندیغین دانماق اولماز. بعضی تنقیدچیلر –

«آپاردی کؤنلوموبیر خوش قمر اوزجانفزادلبر                     نه دلبر؟ دلبر شاهد. نه شاهد؟ شاهد سرور...»

بیتیله باشلانان غزل کیمی شعرلره استناد ائده رک بلکه حسن اوغلونون موفقیتینی فارس غزلی عنعنه سی نین تورک دیلی مجراسیندا داوام ائتمه سی کیمی قیمتلندیر سینلر.

آمما «نئجه سن گل ای اوزوم آغیم منیم...» مصراعسی ایله باشلانان غزلی اوخودوقدا اینانیریق کی، شاعر تکجه فارس غزلی ارثینه دایاناراق، آذربایجان غزلینده بئله بیر نقطه یه چاتا بیلمزدی. ائله بوناگؤره ده بئله بیر گؤزل و قدرتلی غزل تورک غزلی نین ایلک نمونه لریندن اولابیلمز. قید اولونان غزلده شاعر یوکسک مهارتله چالیشیر کی، سؤزون سلیسلیگینی و محکملیگینی قوروماقلا عینی زاماندا دیلمیزین قابلیت لریندن و امکانلاریندان بئله یارارلانسین. بورادا شاعرین سعی لری، آذربایجان تورکجه سؤزلریندن استفاده ائتمکله محدود لاشمیر. حسن اوغلو دیلین روحونو غزل قالبینه کئچیرمکله باشقا بیر شعز بئتیشمیشدیر. بوغزلین تصویرلری و ایفاده لری کلاسیک فارس و تورک غزللرینده چوخ یاییلمیش شابلون تصویر و ایفاده لرله تامامیله فرقلی دیر:

نئجه سن گل ای اوزو آغیم منیم                                         سن اریتدین اودلارا یاغیم منیم

آند ایچه رم سندن آرتیق سئومه ییم                                     سنین ایله خوش کئچر چاغیم منیم

حسن ایچینده سانا مانند اولمایا،                                         اصلی اوجا، کؤنلو آلچاغیم منیم

قیشلادیم قاپیندا ایتلرین ایله                                               اولدو کویون ایشده یایلاغیم منیم

تورپاغیمدا بیته حسرتله آغاج                                           قیلا زاری جمله یارپاغیم منیم...

جرئتله دئمک اولار کی، «تورپاغیمدا بیته حسرتله آغاج –قیلا زاری جمله یارپاغیم  منیم» کیمی بیربیت ایستر حسن اوغلوندان اولکی دؤرلرده، ایسترسه ده اونون یاشاییب یاراتدیغی عصردن هند مکتبی فورمالاشانا قدر، عوضسیز بیر نمونه دیر. اگر تصویر و اوبرازین گؤزللیگی، همچنین دیلین ساده لیگی و سلیسلیگی بوبیتین ایکی خصوصیتی کیمی قبول اولونورسا، بئله بیر بیت معاصر دورده و اوستاد شهریارین قاباقجیللیغی ایله آریا –عرصه یه چیخان ایران یئنی غزل نین ان گؤزل نمونه لریله مقایسه یه لایق دیر.

بورادا حکیم فضولی دن اول یاشامیش بوتون غزل یازان شاعرلرین اثرلری حاقدا تفصیلاتلی معلومات وئرمک فکرینده دئییلیک. حسن اوغلونون اثرلری اوزره دایانماغیمیز ایسه تکجه اونون آذربایجان دیللی پو ئزیانین ایلک تانیمیش نماینده سی کیمی قید اولوندوغوندان ایره لی گلمیر، بونو گؤسترمک ایسته ییریک کی، حسن اوغلونون گؤزل و گوجلو غزللریندن گؤرونور آذربایجان غزلی نین (و عمومیتله آذربایجان تورکجه پوئزیاسی نین) باشلانیش نقطه سی ائله جه ده اونون حسن اوغلونا قدر کئچدیگی انکشاف یولو هله لیک بیزه بللی دئییل. دئمه لی بیزیم پوئزیامیزین تاریخی، ایلک ورقلری دوشموش قدیم بیر کتابی آندیریر. ائله بوناگؤره ده حسن اوغلو آذربایجان دیللی غزلین ایلک تانینمیش نماینده سی تورک دیلی دایره سینده غزل یازما عنعنه سی سککیزینجی عصردن اعتباراً –نسیمی، قاضی برهان الدین، قاسم انوار، قاضی ضریر و دیگر شاعرلرین ظهوروایله قدرتلی بیر آخین کیمی داوام ائتمیشدیر. عمادالدین نسیمی نی تورک غزلی نین فضولی دن اولکی دؤرلری نین ان بؤیوک نماینده سی قیدائتمک اولار. گرچی او، صفویلر درباری نین ملک الشعراسی اولان حبیبی قدر فضولی یارادیجیلیغیندا تأثیر بوراخمامیشدیر.

هجری قمری اونونجو یوزایللیکدن اعتباراً آذربایجان غزلی یئنی انکشاف مرحله سینه داخل اولموشدور. مولانا فضولی فارس و تورک غزلی نین کئچمیش ارثی ایله لازیمینجا تانیش اولاراق بو ساحه ده یئنی بیر یول آچمیشدیر محض بوناگورده ده اؤزوندن اولکی غزل شاعرلریندن فرقلنمیشدیر.

فضولی، فارس و آذربایجان تورک پوئزیاسی نین مختلف ژانرلاریندا اثرلر یاراتمیشدیر. لاکین اونون یارادیجیلیغیندا غزل چوخ اؤنملی یئر توتور و حتی دئمک اولار غزل فضولی بدیعی یارادیجیلغی نین اؤزولونو تشکیل ائدیر.

شاعرین غزله میل گؤسترمه سی واختین عادتی اوزره دئییل، او یئری گلدیکده تنقیدچی مؤقعیندن چیخیش ائدن بیر شاعر کیمی اؤزونه مخصوص ادبی نظریه لره مالک دیر. طبیعی کی، فضولی پوئتیکاسیندا، غزل خصوصی اهمیت داشییر.

فضولی فارسیجا دیوانی نین دیباچه سینده بئله یازیر: «سؤزون چتینلیگینه و مضمونلارین دقیقلیگینه اولان فطری  تمایلومه گؤره، همیشه طبیعتیم قصیده و معمایه میل گؤستریر، غزل یازماق خیالیما گلمیردی و فیکریمین سیاحی اونون اطرافیندا بئله گزمیردی...»

بیرگون شاعر له همصحبت اولان فارس دیللی بیر شخص اوندان فارسجا یانیقلی غزللر یازماغی طلب ائدیر. شاعر اوشخصین دیلیندن غزل یازماغی بئله ایضاح ائدیر:

                ابهام در معانی و اغلاق در کلام                            کار اکابر علمای زمانه است

                تاب عذاب فکر ندارند دلبران                                مرغوب دلبران غزل عاشقانه است

بومصراعلاردان آیدن اولورکی، شاعرین فیکرینجه معما و قصیده نین عکسینه اولاراق غزل اولدوقجا ساده و سلیس اولمالی، عینی حالدا لیریک بیر آتموسفئرده جریان ائتمه لی دیر. بئله فارس دیلینده غزل یازماق هوسی یویوک فضولی نین اوره یینده شعله لنمگه باشلاییر:

«بیرنئچه گئجه اؤزومو فیکیر اودونا یاندیریب یاخدیقدان سونرا فارسجا غزللردن عبارت ائله بیر دیوان ترتیب ائتدیم کی، هم مبهم مضمونلاری ایله علم و کمال اهلینی راضی سالسین، هم ده ساده اوره کلی ظریفلر اوندان فایدالانا بیلسینلر...

بوسطیرلردن معلوم اولدوغوکیمی غزلین ساده لیگیندن و آیدینلیغیندان مقصد، اونون استییک جهتلرینی اهمیتسیز سایماق دئییل، اصلینده بوایکی خصوصیتی یوکسک صنعتکارلیقلا غزلده جمعلشدیره بیلمک بویوک اهمیته مالک دیر. شاعرین تورکجه دیوانی نین دیباچه سینی اوخودوقدا اؤیره نیریک کی، او فارسجا غزللرینی احتوا ائدن دیوانی ترتیب ائتدیکدن سونرا، تورکجه غزللرینی ده بیر دیواندا توپلاماق فیکرینه دوشور. فارسجا دیوانین دیباچه سینده اولدوغوکیمی بورادا بئله بیر دوستون دیلنیجه اوخویوروق کی: «اهالی عجمدن بعضی لآلی منشآت و معمایاتیندان بهرۀ فیض آلمیشلاردیر، بعضی مثنوی و قصایدیندن تمتع بولموشلار و بعضی فارسی غزللرین نقش ضمیر ائتمیشلر و بعضی عربی رجزلرین ذؤقونه یئتمیشلر. حاشاکی، تورک زاده محبوبلار فیض نظمیندن بهره مند اولمایالار و طایفۀ اتراک صاحب مذاقلاری بوستان کلامیندان شکوفۀ دیوان غزل بولمایالار. بوسببدن طرح بنای طبیعتین قابل قصور اولا و بو واسطه دن بنیۀ استعداد کمالین رخنه بولا.»

فضولی سونرا ایسه بیر مثنویده غزلین خصوصیتلرینی صادالاییر. داهی شاعرین فیکرینجه غزل یازماق چوخ چتین و مسئولیتلی بیرایش دیر و یوکسک یارادیجیلیق قابلیتی طلب ائدیر. همچنین غزل، خالق طرفیندن رغبلته قارشیلانیر. بئله جه شاعر بؤیوک شهرت قازانیر. بونلاردان علاوه، عرفانی مضمونلارین ایفاده سی اوچون غزل ان مناسب فورمادیر. قیسالیغینا و سلیسلیگینه گؤره غزلین اوخویوب یازماسی دا آسان اولور. بوتون بو خصوصیتلر فضولی نین وئردیگی کیچیک مثنویده پیغجام شکیلده ایفاده اولونموشدور. او بوامتیازلاری نظره آلاراق بئله سؤیله ییر:

«کؤنول! گرچی اشعاره چوخ رسم وار                                      غزل رسمین ائت جمله دن اختیار»

بوتون بونلارلا بئله فضولی غزل یازماغی معتبر اثرلر یازماقلا مشغول اولان بیر شاعره لایق بیلمیر: «اما اقتضای زمان و کمال استغناسی رخصت وئرمه دی کی، صراف خرد نقد اوقاتی صوف تصانیف معتبر ائتمکده ا یکن بو جزویاتا ضایع ائده».

فضولی او دوستونون طلبینه جواب اولاراق اوشاقلیق دؤروندن او گونه قدر یازدیغی تورکجه غزللرینی بیر دیواندا توپلاماق قرارینا گلیر. فضولی غزل یازماقدا و لیریک مضمونلارین قلمه آلماسیندا آذربایجان تورکجه سین نین قابلیت و امکانلارینی کشف ائتمیش و بونونلادا آذربایجان غزلینده یئنی بیریول آچمیشدیر. او، تورکجه دیواندا، قطعه لری نین بیرینده اؤزموفقیتینه اشاره ائدیر:

«اول سببدن فارسی لفظیله چوخ دور نظم کیم                       نظم نازک تورک لفظیله ایین دشوار اولور

منده توفیق اولسابو دشواری آسان ائیله رم                             نوبهار اولقاج، تیکاندان برگ گول اظهار اولور»

مولانا فضولی آذربایجان غزلی نین ان پارلاق نمونه لرینی یاراتمیشدیر. اونون غزللری مختلف جهتلردن دقته لایق دیر. بو غزللرین بیرینجی خصوصیتی اونلارین سلیسلیگی و آیدینلیغی دیر. فضولی نین یئنی مضمونلار یاراتماغا چوخ میل گؤستردیگینه باخمایاراق، اونون غزللری اکثر حاللاردا آیدین و آخیجی بیر دیلده یازیلمیشدیر. فضولی لیریکاسی نین خالق طرفیندن بؤیوک رغبتله قارشیلانماسی نینی اساس سببی عینی خصوصیت اولا بیلر. نمونه اولاراق وئره جه یم بیتلرده استتیک جهت ضعیف اولمادان، اونلار عمومی اوخوجو کوتله سینی ده راضی سالیر:

صبح سالیب ماه رُخوندن نقاب                                        چیخ کی، تماشایه چیخا آفتاب...

 

ادامه دارد...