روزگار پر راز و رمزى را سپرى مى‌کنیم. گسترش بیمارى عالمگیر کرونا یا کووید ۱۹ بر همه شئون زندگى انسان اثر گذاشته است. بسیارى از مناسک و آداب معروف در آموزه‌هاى دینى و ایرانى مابا جماعت و در همنشینى معنا پیدا مى‌کنند.از نمازهاى یومیه که در آموزه‌هاى دینى به اقامه آن با جماعت توصیه شده تا حج که بزرگ‌ترین اجتماع سالانه مسلمانان است، همه بر مبنای جماعت و در کنار هم بودن هستند. همچنین بسیارى از آداب و رسوم ایرانى اعم از آنها که ریشه در اساطیر و فرهنگ ایران باستان دارند، تا مراسم و برنامه‌هاى مرتبط با زندگى انسان شرقى، به‌ویژه باشندگان این حوزه تمدنى، در اجتماع انسان‌ها تعریف و معنا شده‌اند. اما ورود عنصر مؤثرى همانند این بیمارى مهلک همه شئون زندگى انسان‌ها با هر ملیت و مذهب و زیست بوم را تحت تأثیر قرار داده است؛ طوری که اولین، مهم‌ترین و مؤثرترین وسیله جلوگیرى از شیوع آن را در ایجاد فاصله بین انسان‌ها تجویز مى‌کنند. با این مفروضات، برپایى همه آداب مرتبط با آموزه‌هاى دینى از قبیل زیارات و جماعات تا مراسم ملى و حتى خانوادگى باید بازتعریف شوند. در حقیقت مسؤولیتى جدى متوجه استادان کاربلد امور اجتماعى است که باید همگام با زبدگان عرصه ارتباطات، طرح‌هاى کارآمد و بستر مناسب براى اجراى برنامه‌هاى مرتبط با زندگى امروزی را با همه تنگناهاى بایسته آن تدوین کنند.
یکى از آداب و رسوم جارى در زندگى بسیارى از انسان‌ها به‌ویژه مردمان حوزه تمدن ایرانى، برگزارى مراسم شب یلدا یا شب چله است که مهم‌ترین رکن آن همنشینی خانواده‌ها در شب یلدا، براى تقویت احساس انسان‌دوستی است.
اکنون که شرایط ویژه بهداشتى و درمانى حاکم بر کشورمان لزوم اجتناب از همنشینى و گردهم آمدن‌ها را ایجاب و تجویز مى‌کند، همه خاندان‌هاى هوشمند و دلسوز جامعه و خانواده، یقیناً نسبت به مراعات آن اقدام مى‌کنند ولى این نباید به معناى فراموشى آداب و رسوم تلقى شود. با عنایت به مواردى که ذکر شد، درباره واژه یلدا و بازتاب آن در ادب فارسی، مطالب ذیل نقل می‌شوند: بنابر برخی روایات، واژه «یلدا» برگرفته از زبان سریانی به معنای «زایش» و «تولد» است. برگزاری مراسم شب‌نشینى در شرایط معمولى، سنت حسنه‌اى است و دورهمی در بلندترین شب سال که آبستن خورشید محسوب می‌شود، زیباترین تصویر از این آیین به شمار می‌رود.
در فرهنگ معین، واژه چله برگرفته از عدد۴۰ است و آن را مخفف «چهله» و یک دوره زمانی معین۴۰ روزه برشمرده است. چله دو موقعیت گاهشماری در طول یک سال خورشیدی است که نخستین آن در آغاز تابستان و دیگری در آغاز زمستان قرار دارد و چله بزرگ۴۰ روز و چله کوچک۲۰ روز محسوب می‌شود. بر اساس آنچه در فرهنگ‌هاى اسطوره‌اى آمده، ایرانیان بر این باور بوده‌اند که نور خداوندی بر روی زمین در آتش بوده و این نور در آسمان نخست در خورشید، سپس در ماه و بعد در ستارگان وجود داشته است. از این روی به نماد خورشید توجه خاصی داشته‌اند. در ادبیات فارسی، شاعران به ویژه در سبک هندی تعبیرهای مختلفی از شب یلدا کرده‌اند و بیشتر «زلف یار» و «ایام هجران» را از جهت «سیاهی» و «بلندی» و شب فراق را از نظر طولانی و جانکاه بودن آن شبیه این شب می‌نامیده‌اند. ایرانیان باستان که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد در طول سال با سپری شدن فصل‌ها، معیشت و زندگی خویش را تنظیم می‌کردند و بر اثر گذشت زمان تجربه‌های کاری و فعالیت‌های خویش را با گردش خورشید و تغییر فصل‌ها و … هماهنگ می‌ساختند. بر همین اساس مراسم شب یلدا در دوران باستان به گونه دیگری غیر از شکل و سیاق کنونی برپا می‌شد اما پس از ورود اسلام به ایران، این آیین نیز چهره ایرانی – اسلامی گرفت. همچنین پیش از محدودیت‌هاى فعلى مرتبط با کرونا مراسم آیینی شب یلدا در نقاط گوناگون کشور به شیوه و رسم محلی همان منطقه برگزار می‌شد. آیین و سنت‌های شب یلدا ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که با برگزاری آیین شب یلدا به استقبال زمستان که درون مایه‌ای از سپیدی و پاکی دارد می‌روند و از فردای آن شب با دمیدن خورشید روزها بلندتر می‌شود.
آنان برای در امان بودن از خطر اهریمن، در این شب، دور هم جمع می‌شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب برکت می‌کردند. بازگویی خاطره‌های بزرگ‌ترها نیز از جمله مواردی به شمار می‌رود که یلدا را برای خانواده‌ها دلپذیرتر می‌کند. همچنین در میان اقوام گوناگون ایران زمین که چون رنگ‌های یک رنگین‌کمان هریک زیبایی و ویژگی‌های خاصی دارند، برای این شب خوراکی‌های مخصوص آن قوم تهیه می‌شود. تفأل به دیوان حافظ و شاهنامه‌خوانی نیز از دیرباز در مراسم و همنشینی‌های شب یلدا رواج داشته‌است. مردم، دیوان اشعار لسان الغیب را با نیت بهروزی و شادکامی می‌گشایند و فال دل خویش را از او طلب می‌کنند. حافظ برای تمامی نیت‌های درونی انسان‌ها پاسخی دارد و هر فرد بنا به فراخور حال و روزگار خویش نیتی را از دل می‌گذراند و با گشودن دیوان حافظ و گرفتن فال، سعی بر رسیدن به پاسخ خود دارد. فال حافظ در میان ایرانیان یک رسم عمومی به شمار می‌رود و دیوان شعر خواجه شمس‌الدین حافظ شیرازی از پر طرفدارترین کتاب‌هایی است که در خانه هر ایرانی وجود دارد. ایرانیان برای تفنن و شاید برای تصمیم‌گیری با زدن فال به این دیوان، فرصتی برای خواندن شعر و تفسیر آن پیدا می‌کنند. بدیهی است آدابى از این قبیل در مضایق مربوط به کرونا هم انجام‌شدنی هستند؛ مثلاً چند نفر از حافظ‌شناسان و حافظ‌پژوهان می‌توانند در رسانه‌اى مقبول یا در فضاى مجازى، تفألی به دیوان خواجه شیراز بزنند. در برخی دیگر از مناطق ایران شاهنامه‌خوانی رواج دارد. در واقع خواندن اشعار شاهنامه فردوسی به آواز مخصوص در گذشته در بسیاری مجالس از جمله همین شب‌نشینی شب یلدا رواج داشته و به دلیل نبود وسایل ارتباط جمعی و سرگرمی‌های امروزی، خواندن داستان‌های اساطیری و پهلوانی به وسیله شاهنامه‌خوان برای شنوندگان جذاب بوده است. در آن روزگاران شاهنامه‌خوانی در دو مجلس مختلف؛ یکی در مجالس خوانین و اشراف به صورت نشسته و دیگری در قهوه‌خانه‌‌ها در حالت ایستاده برگزار می‌شده است. درباره علت برگزاری این آیین باید گفت: هر آیین و سنتی، بدون تردید بازمانده باورهای بسیار کهن و برداشت هر قوم از پدیده‌های طبیعی پیرامون خویش است. برای رخنه به این باورها، بررسی دقیق اساطیر و رمزپردازی لازم است. یلدا به عنوان یکی از مناسبت‌هایی که ایرانیان از هفت هزار سال پیش آن را گرامی داشته‌اند، آشکارا وابستگی انسان را به طبیعت حکایت می‌کند که بیشتر از تأثیرگذاری طبیعت بر زندگی اجتماعی و اقتصادی نشأت می‌گیرد. در واکاوی ریشه این آیین در نظر پیشوایان دینی، روایت یا نظر خاصی در کتاب‌های معتبر اسلامی وجود ندارد؛ البته هیچ مطلبی درباره نفی این مناسبت و نهی دینداران از برگزاری آن نیز مشاهده نشده است . مردم ایران همواره شعائر مذهبی و دینی را با اشتیاق و اعتقاد قبول می‌کنند و پاسداشت مناسبت‌هایی همچون شب یلدا، چهارشنبه سوری، نوروز و … را که منافاتی با آموزه‌های دینی ندارند بسیار زیبا و مفید ارزیابی کرده‌اند. ایجاد نشاط، شادابی و استحکام بنیاد خانواده از عمده‌ترین مزیت‌های برگزاری این سنت باستانی هستند. یلدا به نوعی صله رحم تلقی می‌شود و یکی از اخلاق‌های پسندیده و مطرح در تعالیم نبوی و ائمه اطهار(ع) است. امروزه که عدم تجمع به عنوان راهى مؤثر در جلوگیرى از تسرى و شیوع بیمارى کمتر شناخته شده کرونا تجویز مى‌شود، باید طرحى نو درانداخت؛ به‌نحوى‌که ضمن برخوردارى از فواید مترتب بر شادابى و نشاط حاصل از تفأل به حافظ و شاهنامه‌خوانى، از مضار دورهمی‌ها مصون ماند و در عوض تجمع محدود و با رعایت پروتکل‌هاى بهداشتى و انعکاس آن در فضاهاى مجازى براى مخاطبان عام و خاص را جایگزین کرد. طبیعى است در صورت استمرار بلندمدت این تنگنا باید با ایجاد گروه‌هاى همگون در فضاى مجازى و مدیریت هنرمندانه آن، خلاء‌هاى روحى و عاطفى را اقناع کرد و از عواقب سوءحاصل از تجمع‌هاى بى‌محابا در امان ماند. به عبارتى دیگر صله‌رحم و نزدیکی افراد خانواده به همدیگر که نوعی ممارست روحی پدید می‌آورد و روحیه افراد را برای حضور در کارهای جمعی در جامعه تقویت می‌کند و برگزاری آیین‌هایی از قبیل شب یلدا تأثیر انکارناپذیری در ایجاد نشاط روحی، تقویت احساس انسان‌دوستی، کمک به دیگران و شکرگزاری از نعمت‌های خداوند در افراد دارد. در روزهایی که زندگی شکل دیگرى به خود گرفته، باید با بهره‌مندى از روابط مجازی جامعه و واحدهاى مختلف اجتماعى اعم از خانواده‌ها، گروه‌هاى همسو را در کنار هم قرار داد و با تمامی این دغدغه‌ها به طریق‌هاى میسر، این سنت آیینی را در طولانی‌ترین شب سال اجرا کرد.
- - - - -
روزنامه اطلاعات مورخ ١٣٩٩/۰٩/٣۰ - صفحه ٣
برای مشاهده مستقیم یادداشت فوق در وبسایت روزنامه اطلاعات از این لینک استفاده کنید.
