مرثیه اباعبدالله در شعر شهریار ( روزنامه اطلاعات - پنجشنبه 1399/6/6)

از آن روزی که حضرت رسول‌(ص) اعلام رسالت کرد، شاعران مسلمان بخشی از هدف خویش را مصروف دفاع از حقانیت مذهب و شناساندن ارزش‌های والا کرده‌اند و ائمه دین نیز در حیات پرثمر خویش همواره شاعران را گرامی داشته‌اند. در تاریخ شیعه این اصل به‌صورت برجسته‌تری خود را نشان داده است. شاعران متعهد همواره خود را ملزم به دفاع از ارزش‌ها می‌دانستند؛ از همین‌رو تاریخ شعر شیعی با تاریخ مبارزه شیعیان پیوند خورده است. بی‌دلیل نیست که شاعری شیعی سرنوشت خود را به کسانی مانند می‌کند که همواره چوبه دار خود را بر پشت خویش حمل می‌کنند.‌ شعر شیعی ، آینه تمام‌نمای هویت تاریخی شیعه است. شاعران و نویسندگان با مدد هنر خویش همواره خاطره رشادت‌ها و بزرگمردی‌های بزرگان و پیشوایان دین را زنده نگه‌داشته‌اند. با حضور هر شاعر در هر عصر، تاریخ شیعه تحریر جدیدی یافته است و شاعر تمامت هنر خویش را به کار گرفته تا این تحریر بیشتر روح را تسخیر کند و به مدد هنر تسخیر دل کرده‌اند؛ زیرا حقیقتی بزرگ را به مدد هنری ستودنی می‌توان با هنرمندی تمام نشان داد و بر تارهای ناپیدای روح زخمه بیدارباش زد.‌ نخستین نمونه‌های شعر رثایی فارسی، در کتاب حدیقة الحقیقه و طریقت الشریعه سنایی غزنوی (متوفی به سال ۵۲۵ یا ۵۳۰ ه ق ) آمده است. این اشعار در رثای مولای متقیان حضرت علی (ع) و حضرت اباعبدالله الحسین (ع) سروده شده‌اند.‌ پس از سنایی، بدرالدین قوامی رازی اشعاری در رثای حضرت امام حسین (ع) سروده است. فخرالدین عراقی (۶۱۰-۶۸۸ ه ق)، سلمان ساوجی (۶۸۹-۷۵۰ ه ق ) و بالاخره سیف‌الدین محمد فرغانی (متوفی: نیمه اول قرن هشتم) مرثیه‌هایی برای اهل‌بیت پیامبر اکرم (ص) سروده‌اند. با چنین پیش‌زمینه‌ای شعر مذهبی و به‌ویژه مرثیه‌سرایی برای سالار شهیدان در عهد صفوی مورد توجه قرار گرفت. محتشم کاشانی (متوفی ۹۹۶ ه ق) ترکیب‌بند معروف خود را در دوازده بند به پیروی از ترکیب‌بند هفت‌بندی حسن کاشانی سرود که هنوز در مراسم سوگواری محرم خوانده می‌شود. پس‌ازآن مرثیه‌سرایان معمولاً به احترام دوازده امام (ع) یا چهارده معصوم (ع) ترکیب‌بندهای دوازده یا چهارده بندی سروده‌اند. از میان شاعران دوره قاجاریه، صباحی بیگدلی، وصال شیرازی، قآنی شیرازی، یغمای جندقی و بالاخره عمان سامانی و حجت‌الاسلام نیر تبریزی مراثی ارزشمندی در رثای اهل‌بیت (ع) و به‌ویژه حضرت اباعبدالله‌الحسین (ع) و یاران وفادارشان سروده‌اند که در این میان نوحه‌های یغمای جندقی از قوت و درخشش بیشتری برخوردار است. در شعر کلاسیک ترکى هم به‌یقین ملا محمد فضولى در عالی‌ترین جایگاه مرثیه سرایات جاى دارد. غیر از سروده‌هایی که مدح و منقبت پیامبر اکرم و ائمه اطهار و مراثى بزرگان دین که در دواوین ترکى، فارسى و عربى این حکیم متألّه جاى دارد، حدیقة السعداء در دو جلد اختصاص به سروده‌هاى فضولى در رثاى انبیا و ائمه اطهار داشته و جلد دوم آن ویژه سیدالشهدا و خاندان و یاران آن حضرت و وقایع روز عاشوراست. شاعران ترکى‌سراى دیگر هم عموماً براى حضرت اباعبدالله مرثیه و نوحه گفته‌اند که تبیین و تشریح ویژگی‌هاى آنها از حوصله این مقال خارج و مستلزم مقاله یا مقالاتى دیگر است.

باید متذکر شد، عموم مرثیه هایی که با آهنگ‌های خاص در مراسم سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و یارانشان همراه با سینه‌زنی و زنجیرزنی خوانده می‌شوند، اغلب به نوحه مشهورند. نوحه‌ها اگرچه نوعی از مراثی هستند اما از لحاظ وزن و قافیه متنوع‌تر از قالب‌های شعر سنتی فارسی و متناسب با ضرب‌آهنگ‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی هستند.‌ نوحه سرایی به شکل مرسوم و متداول امروزی از دوره قاجار آغاز شده است. به دلیل بی‌اعتنایی پژوهشگران و منتقدان شعر به این نوع پر بار و مقدس از ادب فارسی و ترکى و حتى عربى، مرثیه‌سرایی و نوحه‌سرایی در سده اخیر به رشد و شکوفایی شایسته و بایسته‌ای دست نیافت. پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی مرثیه مذهبی توجه شاعران انقلاب را به خود جلب کرد و اغلب شاعران ما به ویژه شاعران متعهد و مسلمان نوحه‌ها و مرثیه‌های قوی و درخشان در رثای اهل بیت سروده‌اند. افزون بر این، سنت نوحه‌سرایی برای سینه‌زنی در سال‌های دفاع مقدس به نقطه اوج خود رسید که شایسته است این تلاش‌های مقدس در عرصه شعر امروز پی گرفته شود.‌

در میان شاعران نام‌آور این سده استاد سید محمدحسین شهریار یقیناً جایگاهى ویژه و منحصر بفرد دارد. شهریار به ائمه اطهار(ع) ارادت خاصی داشت که این علاقه و ارادت منجر به سرودن اشعاری برای آن بزرگواران شد. «شهریار» با شیفتگی تام به چهارده معصوم(ع) عشق می‌ورزید؛ به‌نحوى که در دواوین استاد براى پیامبر اکرم و دخت والایش و ائمه هدى یکایک اشعار ناب یافت مى‌شود. شهریار این معنا را در بیتى اینگونه بیان کرده است؛‌

توسل چارده معصوم را کن‌

که قرآن خواندشان سبع‌المثانی‌

سروده‌هاى استاد شهریار در مورد مولی‌الموحدین على(ع) از ولادت تا شهادت از پربسامدترین موضوعات در مجموعه دواوین استاد شهریار است که یکی از این سروده‌ها با مطلع «على اى هماى رحمت، تو چه آیتى خدا را» آغاز مى‌شود، از اشتهار خاصى برخوردار است. وی در سروده‌های شب و على، شاهکار خلقت، على از چشم مخالفان و ترجمه منظوم فرمایشات مولا، عشق خود به آن حضرت را منعکس کرده است؛ عشق جاودانه‌اى که به اعتقاد اینجانب سبب ماندگارى نام شهریار و شهرت روزافزون اوست. پس از مولا على (ع) نام و یاد حضرت اباعبدالله‌الحسین‌(ع) و کربلا از جمله شعرهاى پربسامد و معروف استاد شهریار هستند. شهریار از لباس سیاه عزا پوشیدن کودکان در آغاز محرم یاد اسیران کربلا و تشنگى خاندان امام حسین و رشادت‌هاى حضرت ابوالفضائل مى‌افتد و اینگونه مى‌سراید:‌ ‌

محرم آمد و آفاق مات و محزون شد

 غبار محنت ایّام تاب گردون شد

به جامه‌هاى سیه کودکان کو دیدم

 دلم به یاد اسیران کربلا خون شد‌

از این مبارزه بشکفت خاندان على

 چنانکه نسل پلید امیّه مرهون شد‌

‌بنى امیّه و آن دستگاه فرعونى

 همان فسانه فرعون و گنج قارون شد

ولى حسین علمدار عشق و آزادى

لقب گرفت و شهنشاه ربع مسکون شد‌

‌چون نیک مى‌نگرى زنده آن شهیدانند

 وگرنه هر بشرى زاد و مرد و مدفون شد

کنون مقابل ایشان بود زیارتگاه

 کدام زنده به این افتخار مقرون شد

‌سر و تنى که رسول خداش مى‌بوسید

 به زیر سمّ ستوران خداى من چون شد

‌ به خیمه‌گاه امامت چنان زدند آتش

 که آهوان حرم سر به دشت و هامون شد

 ‌رسید نوبت زینب که شیرزاد علیست

 جهان به حیرت از این سربلند خاتون شد

‌ به دوش پرچم آتش گرفته اسلام

 به کاخ ابن زیاد و یزید ملعون شد

‌ حسین غافله با خود نبرد بى‌تدبیر

 که غرق حکمت او فکرت فلاطون شد

‌تو شهریار به مضمون بلند دار سخن

 هرآن سخن که جهانگیر شد به مضمون شد‌

همچنین استاد شهریار در شعر دیگری با عنوان داغ حسین می‌سراید‌:

محرّم آمد و نو کرد درد و داغ حسین 

گریست ابر خزان هم به باغ و راغ حسین

هزار و سیصد و اندی گذشت سال و هنوز

چو لاله بر دل خونین شیعه داغ حسین‌

به هر چمن که بتازد سموم باد خزان

زمانه یاد کند از خزانِ باغ حسین‌

هنوز ساقی عطشان کربلا گویی 

کنار علقمه افتاده با ایاغ حسین

اگر چراغ حسینی به خیمه شد خاموش

 منوّر است مساجد به چلچراغ حسین

‌ خدا به نافۀ خلدش دماغ جان پُر داشت

 که بوی خون نکند رخنه در دماغ حسین

‌فراغ از دو جهان داشت با فروغ خدای 

خدای را چه فروغی است در فراغ حسین‌

‌ یزید کو که ببیند به ناله قافله‌ها 

گرفته از همه سوی جهان سراغ حسین‌

استاد شهریار، یاران شهید امام حسین را زنده جاوید می‌داند؛ زیرا با خون آن حضوت و خاندان و اصحابش، در هنگامه‌اى که یزید و لشکر عهدشکن کوفیان خواستار ریشه‌کن کردن دین بودند، اسلام احیا شد،. او با اشاره به حدیث «ان الحسین مصباح الهدى و سفینه النجاه» از حسین (ع) و یارانش به عنوان کشتى نجات یاد می‌کند:‌ چو نیک می‌نگری زنده این شهیدانند‌ و گرنه هر بشری زاد و مرد و مدفون شد‌ یزید، نخله اسلام ریشه کن می‌خواست‌ حسین بود که دین زنده تا باکنون شد‌ سفینه‌های نجاتند جمله معصومین‌ ولی سفینه او رشگ فلک مشحون شد‌ استاد شهریار با زبان ترکى نیز مراثى و نوحه‌هاى جانسوز و ماندگارى سروده است و در سروده‌ای که در دوران دفاع مقدس بر قلم این شاعر سترگ اهل بیت جارى شده، علاوه بر مصائب حضرت زینب، بسته بودن راه کربلا و حسرت عاشقان زیارت امام حسین به نحوى سوزناک بیان شده است.‌ همچنین در شعر ترکی دیگری مرثیه روز عاشورا و احوال سیدالشهدا و یارانش را شرح داده است.‌ با درود به ارواح طیبه شهداى راه اسلام و سید و سالار شهیدان این مقال را با ابیات باقیمانده از چکامه کاروان کربلاى استاد شهریار که دو بیت آغازین آن را در پیشانى این نوشتار آوردم به پایان مى‌برم:‌

می‌برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم‌

بیش از اینها، حرمت کوی منا دارد حسین‌

بس که محمل‌ها رود منزل به منزل با شتاب‌

کس نمی‌داند عروسی یا عزا دارد حسین

‌ رخت دیبای حرم چون گل به تاراجش برند‌

تا به جایی که کفن از بوریا دارد حسین

‌ بردن اهل حرم دستور بود و سر غیب‌

ورنه این بی‌حرمتی‌ها کی روا دارد حسین؟‌

سروران، پروانگان شمع رخسارش، ولی‌

چون سحر، روشن که سر از تن جدا دارد حسین‌

سر به قاچ زین نهاده راه پیمای عراق‌

می‌نماید خود که عهدی با خدا دارد حسین‌

او وفای عهد را با سر کند سودا ولی‌

خون به دل از کوفیان بی‌وفا دارد حسین‌

دشمنانش بی‌امان و دوستانش بی‌وفا‌

با کدامین سر کند؟ مشکل دوتا دارد حسین

‌ سیرت آل علی(ع) با سرنوشت کربلاست‌

هر زمان از ما یکی صورت نما دارد حسین‌

آب خود با دشمنان تشنه قسمت می‌کند‌

عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین

‌ دشمنش هم آب می بندد به روی اهل بیت

‌ داوری بین با چه قوم بی‌حیا دارد حسین‌

ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان٬زخمه‌ای‌

گوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسین‌

دست آخر کز همه بیگانه شد،دیدم هنوز‌

با دم خنجر نگاهی آشنا دارد حسین

‌ شمر گوید: گوش کردم تا چه خواهد از خدای‌

جای نفرین هم به لب دیدم دعا دارد حسین‌

اشک خونین گو بیا بنشین به چشم «شهریار»‌

کاندر این گوشه عزایی بی‌ریا دارد حسین

-------------------------------

برای مشاهده مقاله فوق در صفحه اصلی وبسایت روزنامه اطلاعات می توانید از این لینک استفاده کنید.

روزنامه اطلاعات شماره 27641 مورخ پنجشتبه 1399/06/06 مصادف با هفتم محرم 1442 - صفحه 3